Ταξικός πόλεμος - αντίδραση

Ιταλία / Ελβετία | Αναρχική Ιστορία | Γνώμη / Ανάλυση Sunday April 06, 2008 13:54 by Adriana Dada - FdCA

Και οι Ιταλοί αναρχικοί

Μια μελέτη του ιταλικού αναρχικού κινήματος στο πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα. Μέρος Ζ’ (τελευταίο).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Για το αναρχικό κίνημα ανάμεσα στα τέλη του 19ου αιώνα και τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο δες: M. ANTONIOLI, Introduzione a Dibattito sul sindacalismo. Atti del Congresso internazionale anarchico di Amsterdam (1907), Florence 1978; M. ANTONIOLI, Introduzione a L. Fabbri, L’organizzazione operaia e l’anarchia, Florence 1975; M. ANTONIOLI, Il movimento anarchico italiano nel 1914, in “Storia e Politica”, 2, 1973, pp. 235-254; G. CERRITO, Il movimento anarchico dalle sue origine al 1914. Problemi e orientamenti storiografici, in “Rassegna Storica Toscana”, 1, 1969, pp. 109-138; G. CERRITO, Dall’insurrezionalismo alla Settimana Rossa, Florence 1976; G. CERRITO, L’antimilitarismo anarchico in Italia nel primo ventennio del secolo, Pistoia 1968; P.C. MASINI, Storia degli anarchici italiani. Da Bakunin a Malatesta, Milan 1969; P.C. MASINI, Storia degli anarchici italiani nell’epoca degli attentati, Milan 1981; E. SANTARELLI, Il socialismo anarchico in Italia, Milan 1973; S. TARIZZO, L’anarchia. Storia dei movimenti libertari nel mondo, Milan 1976; G. WOODCOCK, L’anarchia. Storia delle idee e dei movimenti libertari, Milan 1966.

2. Δες: M. ANTONIOLI, Il movimento anarchico cit.; G. CERRITO, Il movimento anarchico cit.; G. CERRITO, Dall’insurrezionalismo cit.; C. COSTANTINI, Gli anarchici in Liguria durante la prima guerra mondiale, in “Il Movimento Operaio e Socialista in Liguria”, 2, 1961, σελ. 99-122; E. SANTARELLI, Il socialismo anarchico cit.

3. Δες: M. ANTONIOLI, Il movimento anarchico cit.

4. Για το Συνέδριο της Φλωρεντίας δες: Congresso Comunista Anarchico Italiano, στο “Volontà”, 8 August 1914; C. COSTANTINI, op.cit. σελ. 102 p> 5. M. ANTONIOLI, Il movimento anarchico cit.

6. Για τις δύο συνδιασκέψεις δες: C. COSTANTINI, op.cit. pp. 107-112; G. CERRITO, L’antimilitarismo cit., σελ. 46 and 54; και Un trentennio di attività anarchica 1914-45, Cesena 1953, σελ. 13.

7. P.C. MASINI, Gli anarchici tra “interventismo” e “disfattismo rivoluzionario”, στο “Rivista Storica del Socialismo”, 5, 1959, σελ. 208-212. p> 8. Δες: G. CERRITO, Dall’insurrezionalismo cit., passim.

9. Αναφέρεται στο R. DEL CARRIA, Proletari senza rivoluzione. Storia delle classi subalterne dal 1860 al 1950, II, Milan 1970, σελ. 18.

10. Δες: Un trentennio, cit., σελ.13.

11. Δες συγκεκριμένα τη στήλη Contro la guerra στο “Volontà” που άρχισε τον Οκτώβρη του 1914 και αργότερα μετονομάστηκε σε Gli interventisti e noi.

12. Manifesto internazionale anarchico contro la guerra, “Volontà”, 20 Μάρτη 1915.

13. Δημοσιεύτηκε στο “Freedom”, Λονδίνο, 28 Φλεβάρη 1915.

14. Δες: “Il Libertario”, 30 Ιούλη και 3 Σεπτέμβρη 1914.

15. Τα πιο αξιοσημείωτα ανάμεσα στα άλλα είναι: E. MALATESTA, Réponse de Malatesta au “Manifeste des Seize” Anarchistes du Gouvernement, Παρίσι 1916; UN GRUPPO DI ANARCHICI, La guerra europea e gli anarchici, έκδοση του L. Fabbri, Τορίνο 1916. Ανάμεσα στις εκδόσεις που έγιναν από Ιταλούς αναρχικούς στις ΗΠΑ δες: P. ALLEGRA, Disonoriamo la guerra, New York 1916, σελ. 278.

16. P.C. MASINI, Gli anarchici tra “interventismo”, cit., σελ. 209.

17. Δες: Il Congresso di Firenze, in “Volontà”, 26 Δεκέμβρη 1914.

18. CATILINA [L. FABBRI], Per il Convegno anarchico, ibid, 1 Γενάρη 1915.

19. Δες: C. COSTANTINI, op.cit. σελ. 109-111.

20. G. CERRITO, L’antimilitarismo cit., p. 54. Στη συνδιάσκεψη συμμετείχαν εκπρόσωποι από ομάδες και ομοσπονδίες από Bologna, Ravenna, Piacenza, Ferrara, Parma, Modena, Florence, Pisa, Piombino, Carrara, Ardenza, Livorno, Naples, Turin, Milan, Genoa, Sestri Ponente and Valpolcevera, La Spezia, Terni, Vicenza, Venice, Rome, Pesaro.

21. Τα μέλη της επιτροπή ήταν οι Pasquale Binazzi, Torquato Gobbi, Virgilio Mazzoni, Gregorio Benvenuti και Temistocle Monticelli (δες: “Avanti!”, 12 Αυγούστου 1916).

22. Δες: G. CERRITO, L’antimilitarismo cit.; Un trentennio cit.; E. FORCELLA-A. MONTICONE, Plotone di esecuzione, Bari 1968; και τη σημαντική εργασία του F. SBARNEMI [B. MISEFARI], Diario di un disertore, Florence 1973.

23. Σχετικά με αυτό δες: A. DADA, I rapporti dei “radicali” italo-americani con il movimento operaio statunitense e italiano, in “Italia Contemporanea”, 1982, σελ.146.

24. Δες: Comunicazione del 10 ottobre 1916 della Prefettura di Milano al Ministero dell’Interno, in ACS, Casell. Pol. Centr., b. 5208.

25. Δες: “Guerra di Classe”, 2 Σεπτέμβρη 1916 και 13 Γενάρη 1917.

26. Δες: Sempre, Almanacco n.2 of “Guerra di Classe”, 1923, σελ. 86-87.

27. Δες: P.C. MASINI, Gli anarchici italiani e la rivoluzione russa, in “Rivista Storica del Socialismo”, 15-16, 1962, σελ. 135-169.

28. G. CANDELORO, Storia dell’Italia moderna. VIII. La prima guerra mondiale, il dopoguerra, l’avvento del fascismo, Milan 1978, σελ. 172.

29. Στο Un trentennio cit., σελ.18.

30. G. Cerrito, L’antimilitarismo cit., σελ.63.

31. Σχετικά με την αναρχική συμμετοχή στο Biennio Rosso, δες: L. FABBRI, La contro-rivoluzione preventiva, Bologna 1922, τώρα στο Il fascismo e i partiti politici italiani. Testimonianze del 1921-23, έκδοση του R. De Felice, Bologna 1966; A. BORGHI, ½ secolo di anarchia, Naples 1954; A. BORGHI, La rivoluzione mancata, Milan 1964 (αναθεωρημένη έκδοση του A. BORGHI, L’Italia fra i due Crispi, Παρίσι 1921); E. MALATESTA, Scritti. I. “Umanità Nova”. Pagine di lotta quotidiana; II. “Umanità Nova”. pagine di lotta quotidiana e scritti vari del 1919-23, Geneva 1934-1936 (reprint, Carrara 1975); Un trentennio cit.; P.C. MASINI, Anarchici e comunisti nel movimento dei consigli a Torino (1919-20), Turin 1951 (reprint, Florence 1970); P.C. MASINI, Antonio Gramsci e l’Ordine Nuovo visti da un libertario, Livorno 1956; P.C. MASINI, Gli anarchici italiani e la rivoluzione russa cit.

32. Σχετικά με τις θέσεις του ιταλικού αναρχικού κινήματος για τη Ρωσική επανάσταση, ibid.

33. Δες: G. BIANCO-C. COSTANTINI, “Il Libertario” dalla fondazione alla I guerra mondiale, in “Il Movimento Operaio e Socialista in Liguria”, 6, 1960, σελ. 131-154.

34. L. BETTINI, Bibliografia dell’anarchismo. II, Periodici e numeri unici anarchici in lingua italiana pubblicati in Italia (1872-1970), 1, Florence 1972, pp. 167-171, 277-278; and P.C. MASINI, Gli anarchici italiani e la rivoluzione cit., passim.

35. Αναφορά για τη διάσκεψη αυτή δες: “Il Libertario”, 17 Απρίλη 1919.

36. Για τις διασκέψεις στην Umbria-Marches (Fabriano 22-23 Μάρτη 1919) και Emilia-Romagna (Bologna 23 Μάρτη 1919), ibid.

37. Per un convegno fra gli anarchici, ibid, 13 Μάρτη 1919.

38. Ibid, 17 Απρίλη 1919.

39. G. BIANCO, L’attività degli anarchici nel biennio rosso (1919-20), στο “Il Movimento Operaio e Socialista in Liguria”, Απρίλης-Ιούνης 1961.

40. “Il Libertario”, 17 Απρίλη 1919.

41. Δες την μπροσούρα the pamphlet Sulle direttive della Confederazione Generale del Lavoro. Il pensiero dei comunisti anarchici confederati. Febbraio 1921, Rome 1921, σελ. 10.

42. Infra, σελ. 391 ff.

43. Infra, pp.

44. A. BORGHI, ½ secolo cit., σελ. 153.

45. L. FABBRI, La contro-rivoluzione cit., σελ.19.

46. Ibid, σελ. 21.

47. E. SANTARELLI, Storia del fascismo I. La crisi liberale, Rome 1973, p. 157. Για τη δράση των αναρχικών το 1919, δες επίσης: ACS, Min. Interno. Dir. Gen. P.S., Affari Gener. e Riservati, K 1, 1920, b. 79.

48. Δες: Un trentennio cit., σελ. 23.

49. Δες την απόφαση της διάσκεψης της Φλωρεντίας ανωτέρω.

50. Δες: L. FABBRI, Prefazione to E. MALATESTA, Scritti cit., I, σελ. 49.

51. Για τη επιστροφή του Malatesta στην Ιταλία, δες: ACS, Casell. Pol. Centr., b. 288 Malatesta, fasc. 31568 sottofasc. 6; L. FABBRI, Prefazione cit., σελ. 9-10; and A. BORGHI, ½ secolo cit., pp. 199 ff.

52. “Il Libertario”, 29 Σεπτέμβρη 1919.

53. Αυτές οι ιδέες είχαν ήδη εμφανιστεί στο πρώτο τεύχος της “Umanità Nova” (δες: E. MALATESTA, I nostri propositi, στην “Umanità Nova”, 27 Φλεβάρη 1920, τώρα στο E. MALATESTA, Scritti cit., I, σελ. 29-33).

54. Για τον Malatesta δες: U. FEDELI, Bibliografia Malatestiana in L. FABBRI, Malatesta, l’uomo e il pensiero, Naples 1951, σελ. 261-304; L. FABBRI, La vida y el pensamiento de Errico Malatesta, Buenos Aires 1945; M. NETTLAU, Errico Malatesta. Vita e Pensieri, New York 1922 (αναθεωρημένη έκδοση: Errico Malatesta. El Hombre, el Revolucionario, el Anarquista, Barcelona 1933); A. BORGHI, Errico Malatesta in 60 anni di lotte anarchiche, Paris χωρίς ημερομηνία (αργότερα, Milan 1947); G. CERRITO, Sull’anarchismo contemporaneo, Introduzione to E. Malatesta, Scritti scelti, Rome 1970.

55. G. CERRITO, Sull’anarchismo cit., σελ. 51-52.

56. Συγκεκριμένα, δες: E. MALATESTA, Andiamo al popolo, in “L’Art. 248”, Ancona 4 Φλεβάρη 1894.

57. Μια θετική συνεισφορά στη διαδικασία αυτή ήρθε από το περιοδικό “Il Pensiero” που κυκλοφορούσε από τους Fabbri και Gori από το 1903 έως το 1911; G. CERRITO, Dall’insurrezionalismo cit.; G. CERRITO, Il movimento anarchico dalle sue origini cit.; M. ANTONIOLI, Introduzione to L. FABBRI, L’organizzazione cit.; M. ANTONIOLI, Il movimento anarchico italiano nel 1914 cit.

58. Στο Συνέδριο του Άμστερνταμ (1907), αν και ο Fabbri υπέγραψε την πρόταση του Monatte, ψήφισε και υπέρ της πρότασης του Malatesta, δηλώνοντας αργότερα: “Εάν η πρόταση του Monatte ήταν μια συγκεκριμένη επιβεβαίωση της αντίληψης της ταξικής πάλης κάτι που δεν υπήρχε στην πρόταση του Malatesta, από την άλλη πλευρά, η πρόταση του Malatesta περιείχε μια επιβεβαίωση της εξεγερτικής φύσης του αναρχισμού κάτι που έλλειπε από την πρόταση του Monatte” (δες: L. FABBRI, Il Congresso di Amsterdam, in “Il Pensiero”, 1 Οκτώβρη 1907). Για το Συνέδριο δες: Dibattito sul sindacalismo cit.

59. E. MALATESTA, E ora? στο “Volontà”, 20 Ιούνη 1914.

60. E. MALATESTA, Movimenti stroncati, στην “Umanità Nova”, 22 Ιούνη 1922 (τώρα στο E. MALATESTA, Scritti cit., I, σελ. 101-105).

61. L. FABBRI, Prefazione cit., σελ. 9.

62. U. FEDELI, Luigi Fabbri, Turin 1948, σελ. 55.

63. L. FABBRI, Prefazione cit., σελ. 9.

64. L. FABBRI, La controrivoluzione cit., σελ. 18 ff.

65. L. FABBRI, Prefazione cit., σελ. 11-12

66. “Umanità Nova”, 16 Γενάρη 1920.

67. L. FABBRI, Prefazione cit., σελ. 14.

68. U. FEDELI, Luigi Fabbri cit., σελ. 55.

69. L. FABBRI, Prefazione cit., σελ. 13.

70. F. TURATI-A. KULISCIOFF, Carteggio, IV, Turin 1953, σελ. 386.

71. E. SANTARELLI, Il socialismo anarchico cit., σελ. 189.

72. G. MAIONE, Il biennio rosso. Autonomia e spontaneità operaia nel 1919-1920, Bologna 1975, σελ. 225-226.

73. Le lotte metallurgiche a Torino, in “Umanità Nova”, 18 Ιούλη 1921.

74. P.C. MASINI, Anarchici e comunisti cit.

75. “L’Ordine Nuovo”, 25 Οκτώβρη και 22 Νοέμβρη 1919.

76. Ibid, 27 Μάρτη 1920.

77. A. GRAMSCI, L’Ordine Nuovo, Turin 1954, σελ. 128-129.

78. M. GARINO, Consigli di fabbrica e di azienda. Relazione presentata al Congresso dell’Unione Anarchica Italiana (Bologna 1-4 luglio 1920), στην “Umanità Nova”, 1 Ιούλη 1920.

79. Congresso dell’Unione Anarchica Italiana. Terza giornata (3 luglio 1920), ibid, 6 Ιούλη 1920.

80. ARGON [S. MOLINARI], I Soviet e la loro costituzione. Atti del Convegno (Relazione al Congresso Anarchico di Bologna), ibid, 3 Ιούλη 1920.

81. Secondo Congresso dell’Unione Anarchica Italiana. Seconda giornata (2 luglio 1920) Seduta pomeridiana. Rapporti con le organizzazioni operaie di resistenza, ibid, 10 Ιούλη 1920.

82. CATILINA [L. FABBRI], Anarchismo e azione sindacale, ibid, 27 Ιούνη 1920.

83. Secondo congresso cit.

84. G. CERRITO, Il ruolo dell’organizzazione anarchica, Catania 1973, σελ. 87-88.

85. UNIONE ANARCHICA ITALIANA, Programma adottato dall’UAI in Bologna 1-4 luglio 1920, Bologna 1920.

86. Secondo Congresso dell’Unione Anarchica Italiana. Seconda giornata (2 luglio 1920). Seduta antimeridiana. Il fronte unico, στην “Umanità Nova”, 4 luglio 1920.

87. Δες: L. FABBRI, Malatesta cit., σελ. 139.

88. G. BIANCO, op. cit., p. 147, which includes the Nota del Sottoprefetto di La Spezia del 18 aprile 1920.

89. Rapporto del maggior Generale Scipioni sull’organizzazione rivoluzionaria a Torino del 15 giugno 1919, reported in R. VIVARELLI, Il dopoguerra in Italia e l’avvento del fascismo (1918-1922). I. Dalla fine della guerra all’impresa di Fiume, Naples 1967, σελ. 584-586.

90. A. BORGHI, La rivoluzione mancata cit., σελ. 129.

91. Δες: L. FABBRI, Prefazione cit., σελ. 18.

92. Note torinesi, Vertenza Mazzonis, in “Umanità Nova”, 7 Μάρτη 1920. Δες επίσης: I nuovi orizzonti della lotta operaia, ibid, 4 Μάρτη 1920, και L’espropriazione degli stabilimenti Mazzonis. Una nuova mistificazione, ibid, 6 Μάρτη 1920.

93. Tattica Nuova, στην “L’Ordine Nuovo”, 13 March 1920 (article attributed to Togliatti). G. MAIONE, op. cit., σελ. 102, δηλώνεται ότι οι Ordinovists ήσαν οι μόνοι που κατανόησαν την πραγματική φύση της υπόθεσης Mazzonis: όταν κάποιος σκεφτεί τι γράφτηκε στην “Umanità Nova” τότε αυτή η δήλωση φαίνεται βεβιασμένη.

94. G. BOSIO, L’occupazione delle fabbriche e i gruppi dirigenti e di pressione del movimento operaio, in 1920. La grande speranza. L’occupazione delle fabbriche in Italia, special issue of “Il Ponte”, 31 Οκτώβρη 1970, σελ. 1182.

95. Σε συνάρτηση με αυτό δες: “Umanità Nova”, 28 Μάρτη, 1 και 4 Απρίλη, 9 και 12 Ιούνη 1920.

96. Σε συνάρτηση με αυτό δες: ibid, 7 Απρίλη, 6 and 22 Ιούνη, 8 και 19Αυγούστου, 4 και 5 Σεπτέμβρη 1920.

97. Metallurguci attenti, ibid, 7 Σεπτέμβρη 1920.

98. A. BORGHI, La rivoluzione mancata cit., σελ. 143 ff.

99. See: I pericoli, στην “Umanità Nova”, 8 Σεπτέμβρη 1920.

100. L. FABBRI, Dittatura e rivoluzione, Ancona 1921 (πλέον πρόσφατη έκδοση Cesena 1971). Για μια αναρχική ιστοριογραφία για τη Ρωσική Επανάσταση δες: VOLIN, La révolution inconnue, Paris 1947 (Αγγλική έκδοση: The Unknown Revolution, Detroit/Chicago 1974); P. ARCHINOFF, Historia del movimento machnovista, Buenos Aires 1926 (Αγγλική έκδοση: P. ARSHINOV, The History of the Makhnovist Movement (1918-1921), London 1987); N. MAKHNO, La Révolution Russe en Ucraine (mars 1917-avril 1918), Paris 1954, 3 vols.; La rivolta di Kronstadt, Florence 1971.

101. “Umanità Nova”, 8 Νοέμβρη 1921.

102. Δες: T. TAGLIAFERRO, Errico Malatesta, Armando Borghi e compagni davanti ai giurati di Milano. Resoconto stenografico del processo svoltosi il 27, 28, 29 luglio 1921, Milan 1979.

103. Για την υπόθεση Diana δες: V. MANTOVANI, Mazurca blu. La strage del Diana, Milan 1979.

104. Δες: L. BETTINI, op. cit., σελ. 289-291.

105. G. MARIANI, Memorie di un ex-terrorista, Turin 1953, σελ. 46.

106. Αναφέρεται στο E. MALATESTA, Vittime ed eroi, in “Umanità Nova”, 24 Δεκέμβρη 1921 (τώρα στο E. MALATESTA, Scritti cit., I, σελ.312).

107. L. FABBRI, Prefazione cit., σελ. 20.

108. E. SANTARELLI, Il socialismo anarchico cit., σελ. 180.

109. E. MALATESTA, Movimenti stroncati cit.

110. T.T. [T. TAGLIAFERRO], Il senso della realtà, in “Il Demolitore”, Milan 14 Φλεβάρη 1922.

111. E. MALATESTA, Il dovere dell’azione, in “Umanità Nova”, 25 Ιούνη 1921 (τώρα στο E. MALATESTA, Scritti cit., I, σελ. 97-98).

112. E. MALATESTA, La guerra civile, ibid, 8 September 1921 (τώρα στο E. MALATESTA, Scritti cit., I, σελ. 217).

113. Για τις δραστηριότητες της αναρχικής αντίστασης εναντίον της αντίδρασης και του φασισμού δες: A. TASCA, Nascita e avvento del fascismo (1918-1922), Bari 1965, passim; R. VIVARELLI, op. cit., passim; A. BORGHI, La rivoluzione mancata cit., passim; Un trentennio cit., passim.

114. L. FABBRI, La controrivoluzione cit., σελ. 13.

115. Δες: L. FABBRI, La controrivoluzione cit., passim; A. BORGHI, ½ secolo cit., passim.

116. L. FABBRI, La reazione europea e l’Europa, in “Il Martello”, New York, 22 Δεκέμβρη 1923.

117. E. SANTARELLI, Il socialismo anarchico cit., σελ. 195.

118. Για την γέννηση του προγράμματος της Επιτροπής της Ελευθεριακής Συμμαχίας δες: Comitato Alleanza Antifascista di Parigi, δισέλιδο φυλλάδιο με άλλο τετρασέλιδο φυλλάδιο ως ένθετο με τον τίτλο Compagno ascolta, κατατεθειμένο στο Internationaal Anstituut voor Sociale Geschiedenis (abbr. IISGA), Fondo Ugo Fedeli, b. 109.

119. Δες: G. CERRITO, Sull’emigrazione anarchica italiana negli Stati Uniti d’America, στο “Volontà” (Genoa) 4, 1969.

120. Δες: Un trentennio cit., passim. Για την καταστολή σε βάρος του εργατικού κινήματος των ΗΠΑ μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο δες: W. PRESTON, Aliens and Dissenters, New York 1963; and R.C. BOYER-H.M. MORAIS, Storia del movimento operaio negli Stati Uniti, Bari 1974.

121. È permesso, in “L’Adunata dei Refrattari”, New York 15 Απρίλη 1922; και A che serve l’organizzazione, ibid, New York 15 Μάη 1922.

122. Για τις θέσεις του A. Borghi στις ΗΠΑ, δες την εργασία του Gli anarchici e le alleanze, New York χωρίς ημερομηνία [αλλά το 1927]. Αργότερα, επρόκειτο να αρνηθεί τη συμμετοχή του στη FUR κατά τη διάρκεια του Biennio Rosso στην Ιταλία (δες: A. BORGHI, Mezzo secolo cit., σελ. 314).

123. Για το πρόγραμμα της οργάνωσης δες: Alleanza Antifascista del Nord America, in “Il Martello”, New York 24 Οκτώβρη 1925.

124. Lettera di Errico Malatesta ad Armando Borghi dell’11 luglio 1926 in IISGA, Fondo Nettalu, b. Adunata-Malatesta, Αλληλογραφία μεταξύ Borghi και Malatesta.

125. Το ντοκουμέντο αυτό κυκλοφόρησε στο Παρίσι το 1926 από τις Εκδόσεις Œvres Anarchistes. Librairie internazionale. Η Πλατφόρμα, ο διάλογος και υλικό σχετικά με αυτήν περιέχονται σε ιταλική μετάφραση στο G. CERRITO, Il ruolo dell’organizzazione anarchica, Pistoia 1973, σελ. 259-360.

126. Δες: Manifesto Comunista Anarchico della I Sezione in IISGA, Fondo Ugo Fedeli, b. 175. Για πληροφορίες για την ομάδα αυτή δες: G. CERRITO, Il ruolo cit., σελ.΄92.

127. L. FABBRI, Un progetto di organizzazione anarchica, in “Il Martello”, New York 17 and 24 November 1927 (τώρα στο G. CERRITO, Il ruolo cit., σελ. 315-324).

* Το αρχικό κείμενο στην ιταλική γλώσσα περιέχεται στο «Storia della Societa Italiana», Τόμος ΧΧΙ – «La disgregazione dello stato liberale», Εκδόσεις Teti, Milan 1982. Επίσης και στην ιστοσελίδα της Federazione dei Comunisti Anarchici (FdCA – Ομοσπονδία των Κομμουνιστών Αναρχικών) στο www.fdca.it Τα ντοκουμέντα που αναφέρονται στις Σημειώσεις 124, 125 και 126 διατίθενται σε αγγλική μετάφραση στο διαδίκτυο στην ιστοσελίδα του Αρχείου Νέστο Μάχνο (Nestor Makhno Archive) www.nestormakhno.info.Ελληνική μετάφραση «ούτε θεός-ούτε αφέντης», Μάρτης 2008.