Η μέθοδος της επανάστασης

Διεθνή | Αναρχικό κίνημα | Λοιπός Ελευθεριακός Τύπος Sunday April 29, 2007 16:03 by Χέρμπερτ Ρηντ

Τρία. κείμενα

Τα τρία. κείμενα που ακολουθούν δημοσιεύτηκαν για πρώτη φόροι στο έντυπο «Η Ισπανία και ο κόσμος» στις 16 Σεπτεμβρίου, 28 Οκτωβρίου και 12 Νοεμβρίου του Ι938.

(Τα τρία. κείμενα που ακολουθούν δημοσιεύτηκαν για πρώτη φόροι στο έντυπο «Η Ισπανία και ο κόσμος» στις 16 Σεπτεμβρίου, 28 Οκτωβρίου και 12 Νοεμβρίου του Ι938. Ο Τ. Μίτσελσον που απαντά με ψευδώνυμο στον Χέρμπερτ Ρηντ ήταν ένας Βούλγαρος αναρχικός (ονόματι Theodore Michalsreef) ο οποίος κατέφυγε στην Ισπανία στις αρχές του 1930 προκειμένου να αποφύγει τη στρατιωτική θητεία στη χώρα του. Εμείς αντλήσαμε και μεταφράσαμε τα κείμενα από το περιοδικό «Raven», τχ.8, 1989).

Ο Αναρχισμός είναι, μια λέξη με πολλές σημασίες και πολλές ερμηνείες. Εξαιτίας της ασάφειάς της, εξαιτίας της σύνδεσής της με την τρομοκρατία και τις αξιοθρήνητες ενέργειες πλανεμένων ατόμων, συχνά φαίνεται ενδεδειγμένο να πάψει κανείς να τη χρησιμοποιεί. Όμως καμιά άλλη λέξη δεν είναι περισσότερο κατάλληλη. Αναρχία -απουσία κάθε αρχής-εξουσίας: είναι ένα ακριβές σύμβολο αυτού που εννοούμε και έχει καθιερωθεί έπειτα από μακρόχρονη ιστορική χρήση. Γι’ αυτό πιστεύω ότι πρέπει να διατηρήσουμε τις λέξεις αναρχία και αναρχισμός, εμπλουτίζοντάς τις με καινούργιους προβληματισμούς και συγκεκριμένες πολιτικές, έτσι ώστε, αναζωογονημένες και αποκατεστημένες, να αντιπροσωπεύουν έναν καινούργιο τρόπο ζωής, μια ολόκληρη φιλοσοφία ζωής.

Απ’ τις απαρχές του, το σοσιαλιστικό κίνημα περιείχε δύο αντιτιθέμενα στοιχεία, τα οποία είχαν μάλλον φιλοσοφική παρά πολιτική ουσία. Πιθανόν να πηγάζουν, στην μακρά ιστορία της ευρωπαϊκής σκέψης, απ’ την παλιά σχολαστική διάκριση ανάμεσα στον ρεαλισμό και τον νομιναλισμό. Είναι η διάκριση ανάμεσα σ’ αυτούς που πιστεύουν στην αληθινή ύπαρξη των παγκοσμίων χαρακτηριστικών ή ιδεών, και σ’ αυτούς που πιστεύουν ότι όλες αυτές οι ιδέες είναι αφηρημένες έννοιες που πηγάζουν απ’ τον κόσμο της εμπειρίας. Όταν ο Χέγκελ ανύψωσε το Κράτος στο επίπεδο μιας αφηρημένης οντότητας, υπήρχε ένα μέρος της ανθρωπότητας που ήταν έτοιμο να τον ακολουθήσει και να υποτάξει όλες τις διαφορετικότητες και την ατομικότητα σ’ αυτήν την αντίληψη. Γιατί αν αποδώσουμε στο Κράτος μια απόλυτη ύπαρξη, τότε αυτό καθίσταται ο υπέρτατος σκοπός κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας: γίνεται αντιληπτό ως η τέλεια οργάνωση όλων των κοινωνικών μας δραστηριοτήτων, και καμιά δραστηριότητα που παρεμβαίνει στην ενότητα ή την τάξη του δεν μπορεί να γίνει ανεκτή. Αλλά η εγελιανή αντίληψη του Κράτους δεν έτυχε γενικής αποδοχής: ένα άλλο μέρος της ανθρωπότητας αρνήθηκε να πιστέψει στην αληθινή ύπαρξη μιας τέτοιας οντότητας. Η μόνη πραγματικότητα, έλεγαν, είναι το άτομο: το άτομο με τα αισθήματα και τις επιθυμίες του, την αδυναμία και το μεγαλείο του, την ανοησία και τον ηρωισμό του. Το Κράτος, υποστήριζαν, έχει αξία μόνο στον βαθμό που διασφαλίζει και προάγει την ευτυχία του ατόμου.

Αυτή η διατύπωση αποδίδει ήδη μια σχετική αξία στο Κράτος: το Κράτος είναι πολύτιμο στον βαθμό που προάγει την ευημερία του ατόμου. Ο ακραίος εγωτισμός του Μαξ Στίρνερ, που υποστηρίζει ότι μόνο το άτομο και οι επιθυμίες του έχουν οποιαδήποτε αξία, δεν εξετάζεται εδώ. Αυτή η ιδιαίτερη φιλοσοφία, η οποία δεν στερείται ιστορικού ενδιαφέροντος και σημασίας, συντρίφτηκε αποτελεσματικά από τον Καρλ Μαρξ, και έχει μόνο μια μακρινή σχέση με τον σύγχρονο αναρχισμό. Αυτό που ακόμα πρέπει να ξεχωρίσουμε είναι, απ’ τη μια μεριά, μια αντίληψη η οποία εκτιμά την κοινή προσπάθεια μόνο στον βαθμό που προάγει την ευτυχία του ατόμου» και, απ’ την άλλη, μια αντίληψη που είναι έτοιμη να θυσιάσει την ευτυχία για χάρη της ακεραιότητας ή της τελειότητας, ή της δύναμης, αυτής της αφηρημένης έννοιας που ονομάζεται Κράτος. Φυσικά, ο κάθε πολιτικός και ο κάθε μεταρρυθμιστής, θα ισχυριστούν ότι αυτός ο τελικός σκοπός είναι η μεγαλύτερη δυνατή ευτυχία του μεγαλύτερου δυνατού αριθμού ατόμων, και ορθολογικά είναι δύσκολο να υποστηρίξουμε κάποια άλλη θεωρία. Όμως πολύ λίγες απ’ τις θεωρίες τις οποίες ακολουθούν οι άνθρωποι μπορούν να περιγραφούν ως ορθολογικές. Η ιστορία της θρησκείας, της πολιτικής, του ίδιου του πολιτισμού, είναι απλά το πέρασμα από μια μορφή εμμονής σε μια άλλη» και εν ονόματι μια τέτοιας εμμονής - η οποία πάντα αποκαλείται ιδανικό ή αρχή ή απλά «η αλήθεια» ή «η πίστη» - οι άνθρωποι σκλαβώνονται, στερούνται την ελευθερία τους και εξαναγκάζονται δια της βίας να δράσουν ενάντια στο προσωπικό τους συμφέρον.

Ο σοσιαλισμός αντιμετώπιζε πάντα αυτόν τον κίνδυνο. Ορθά θεωρημένος, ο σοσιαλισμός είναι η ορθολογική οργάνωση της κοινωνίας με σκοπό να ζουν οι άνθρωποι μαζί, με ελευθερία, ασφάλεια και εν αφθονία. Δεν υπάρχει τίποτα το ιδεαλιστικό σε έναν τέτοιο σκοπό. Είναι ένα ζήτημα πρακτικής οργάνωσης της παραγωγής και της διανομής, και παρόλο που υπεισέρχονται διάφορες αρχές, όπως ισότητα και δικαιοσύνη, αυτές δεν είναι τόσο πολύ αφηρημένα ιδανικά όσο οι οικονομικές ποσότητες. Το να εξισώσεις τις ζημιές και τα κέρδη είναι ζήτημα μαθηματικών πράξεων: δεν εξαρτάται από την επίκληση κανενός άρθρου πίστης.

Αν εξετάσουμε τις αρχές του σοσιαλισμού όπως εκφράστηκαν στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο, για παράδειγμα, δεν βρίσκουμε επιχειρήματα υπέρ μιας ιδεαλιστικής αντίληψης του Κράτους. Αντιθέτως, το Κράτος αναγνωρίζεται παντού απ’ τους ιδρυτές του σύγχρονου σοσιαλισμού - απ’ τον Μαρξ, τον Ένγκελς και τον Λένιν - στον ίδιο βαθμό με τον Προυντόν, τον Μπακούνιν και τον Κροπότκιν - ως προϊόν των κοινωνικών διαφορών και ως όργανο καταπίεσης, θα μπορούσα να παραθέσω μια ντουζίνα κείμενα επ’ αυτού, αλλά αρκεί αυτό το απόσπασμα απ’ το βιβλίο του Ένγκελς «Η καταγωγή της οικογενείας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», το οποίο ο Λένιν παραθέτει, επιδοκιμάζοντας το, στο βιβλίο του Κράτος και Επανάσταση: «Το Κράτος δεν είναι σε καμιά περίπτωση μια δύναμη που επιβλήθηκε στην κοινωνία απ’ έξω: το κράτος δεν είναι επίσης «η πραγματικότητα της ηθικής ιδέας», «η εικόνα και η πραγματικότητα του λογικού» όπως ισχυρίζεται ο Χέγκελ. Το Κράτος είναι προϊόν της κοινωνίας σε ορισμένη βαθμίδα εξέλιξης. Είναι η ομολογία ότι η κοινωνία αυτή μπλέχτηκε σε μια άλυτη αντίφαση με τον εαυτό της, διασπάστηκε σε ασυμφιλίωτες αντιθέσεις, που δεν έχει τη δύναμη να τις εξορκίσει. Και για να μην φθείρουν τον εαυτό τους και την κοινωνία σ’ έναν άκαρπο αγώνα αυτές οι αντιθέσεις, οι τάξεις με τα αντιμαχόμενα οικονομικά συμφέροντα, έγινε απαραίτητη μια δύναμη που φαινομενικά στέκει πάνω απ’ την κοινωνία, για να μετριάζει τη σύγκρουση, για να την κρατάει στα όρια της «τάξης». Κι η δύναμη αυτή, που προήλθε απ’ την κοινωνία, αλλά βάζει τον εαυτό της πάνω απ’ αυτήν και όλο και περισσότερο διαχωρίζεται απ’ αυτήν, είναι το Κράτος».

Ο σύγχρονος αναρχισμός - που έχει συνείδηση ότι αναπτύσσεται μέσα στο σοσιαλιστικό κίνημα και δεν μπορεί να καταπνιγεί απ’ τις κατηγορίες του τροτσκισμού, του φιλελευθερισμού, του ιδεαλισμού κλπ. - είναι απλά μια επαναβεβαίωση αυτής της άποψης για το κράτος. Εκφράζει την πεποίθηση ότι, στην παρούσα επαναστατική διαδικασία, η κοινωνία για μια ακόμα φορά έχει μπλεχτεί σε μια άλυτη αντίφαση, διασπάστηκε σε ασυμφιλίωτες αντιθέσεις» και υποστηρίζει ότι αυτές οι αντιθέσεις έχουν δημιουργήσει μια μορφή Κράτους πιο ολοκληρωτική από ποτέ. Αν και ισχυρίζομαι ότι όλες οι απαραίτητες αρχές του αναρχισμού μπορούν να βρεθούν στα έργα του Μαρξ, του Ένγκελς και του Λένιν, ωστόσο, αν εξετάσουμε την ιστορική εξέλιξη του σοσιαλισμού κατά τη διάρκεια των τελευταίων εκατό χρόνων, αναζητώντας την αιτία αυτής της λυπηρής παρέκκλισης, νομίζω ότι είναι βέβαιο πως θα ανακαλύψουμε ότι σε ορισμένα ζητήματα επαναστατικής τακτικής είχε δίκαιο ο Μπακούνιν και όχι ο Μαρξ. Η διαφορά ανάμεσα στον Μαρξ και τον Μπακούνιν (εκτός από μια διαφορά ταμπεραμέντου) ήταν στην πραγματικότητα μια διαφορά στο πώς αντιλαμβανόταν την επανάσταση ως μια ιστορική διαδικασία, μια βίαιη αλλαγή, αναμφίβολα, αλλά μια αλλαγή που θα προκαλούνταν από ένα εκπαιδευμένο και πειθαρχημένο προλεταριάτο που θα είχε ταξική συνείδηση.

Ο Μπακούνιν, απ’ την άλλη, αντιλαμβανόταν την επανάσταση σαν μια αυθόρμητη πράξη - μια έκρηξη δυνάμεων που δεν μπορούσαν να συγκρατηθούν άλλο. Ο Μαρξ μελέτησε προσεκτικά ένα σχέδιο εκστρατείας, με κάθε βήμα του να οικοδομείται πάνω σε μια οικονομική βάση. Ο Μπακούνιν είδε ενστικτώδη πάθη να οδηγούνται στην άμεση καταστροφή του κακού και στην εξίσου άμεση εγκαθίδρυση της δικαιοσύνης. Αυτή η πλευρά του δόγματος του Μπακούνιν είχε λάβει στην εποχή του μια ισχυρή ενίσχυση μέσα απ’ τη θεωρία του Σορέλ για την άμεση δράση και τη γενική απεργία.

Αλλά υπήρχε και η εξής διαφορά: Ο Μαρξ θεωρούσε την επαναστατική διαδικασία σαν μια διαδικασία αναπόφευκτης εξέλιξης, ανάλογη με την εξέλιξη της οργανικής ζωής. Ο καπιταλισμός περιέχει μέσα του το σπέρμα της καταστροφής του, και γι’ αυτό η επανάσταση θα ήταν πιθανή μόνο σε κοινωνίες οι οποίες είχαν υποστεί μια ολοκληρωμένη καπιταλιστική ανάπτυξη, και θα ήταν ώριμες για αλλαγή - όπως ένα ώριμο φρούτο είναι έτοιμο να πέσει. Αλλά ο Σορέλ δεν έβλεπε τίποτα ντετερμινιστικό ή οργανικό γύρω απ’ την επαναστατική διαδικασία» σύμφωνα μ’ αυτόν, το προλεταριάτο έπρεπε να κρατηθεί εντελώς μακριά από όλες αυτές τις αντιλήψεις περί σταδίων. Πρέπει να «δημιουργήσει θεσμούς χωρίς καμιά αντιστοιχία στην ιστορία της μεσαίας τάξης». Πρέπει να «διαμορφώσει ιδέες οι οποί-ες εξαρτώνται αποκλειστικά από τη θέση του ως παραγωγού μέσα στη βιομηχανία»· και τελικά πρέπει να «αποκτήσει συνήθειες ελευθερίας με τις οποίες η σημερινή μεσαία τάξη δεν είναι εξοικειωμένη. Η πλήρης επιτυχία μιας επανάστασης θα εξαρτηθεί απ’ το αν το προλεταριάτο θα έχει αναπτύξει ένα νέο πνεύμα, μια νέα ηθική, μια νέα φιλοσοφία ζωής που θα έρχεται σε πλήρη σύγκρουση με όλες τις υπάρχουσες αντιλήψεις της κοινωνίας, και η οποία θα έχει εγκαθιδρυθεί με τη χρήση καταστροφικής βίας».

Είναι προφανές - περισσότερο προφανές σήμερα απ’ ό,τι ήταν το 1906 όταν ο Σορέλ εξέδωσε το «Σκέψεις για τη βία» - ότι μια θεωρία για τη βία μπορεί να χρησιμοποιηθεί προς περισσότερες της μίας κατευθύνσεις. Στην πραγματικότητα, ο πιο αποτελεσματικός οπαδός του Σορέλ ήταν ο Μουσολίνι. Αλλά είναι εξίσου προφανές ότι ένα δόγμα πειθαρχίας, εκπαίδευσης και οργανικής συνέχειας με τον καπιταλισμό μπορεί να χρησιμοποιηθεί προς περισσότερες της μίας κατευθύνσεις, και το εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα της Γερμανίας υπάρχει για να το αποδεικνύει. Αλλά αν επικεντρωθούμε σ’ αυτό που έχουμε θεωρήσει ως το απαραίτητο κριτήριο του σοσιαλισμού - την εξαφάνιση του Κράτους - μετά θα είμαστε ικανοί να κάνουμε τις αναγκαίες διακρίσεις.

Η πρακτική διαφορά ανάμεσα στις δύο μεθόδους της επανάστασης είναι μια διαφορά στο ζήτημα του χρόνου. Η μαρξιστική επανάσταση μπορεί να επιτευχθεί μέσα σε μια περίοδο αρκετών ετών η αναρχική επανάσταση είναι ζήτημα ωρών. Αλλά αυτός είναι ένας αφηρημένος τρόπος εξέτασης του ζητήματος: αυτό που πραγματικά υπεισέρχεται είναι η ανθρώπινη ψυχολογία. Μια επαναστατική πολιτική που χρειάζεται ένα διάστημα ετών για να πραγματοποιηθεί, πρέπει να εργαστεί μέσω των διανοητικών ικανοτήτων - τα πάθη είναι δευτερεύοντα ή αποκλείονται εντελώς. Όμως μια βίαιη επανάσταση επιτυγχάνεται μέσω του πάθους, και η νόηση βρίσκεται σε λανθάνουσα κατάσταση. Ό,τι καταστρέφεται, καταστρέφεται με οργή» ό,τι δημιουργείται, δημιουργείται από ένστικτο.

Η λέξη «ένστικτο» θα εκληφθεί σαν απόδειξη ενός υποβόσκοντος μυστικισμού, αλλά δεν αρνούμαι αυτόν τον όρο, ή μάλλον αυτό που υποδηλώνει. Δεν είμαι μυστικιστής, αλλά είμαι πεπεισμένος από όλη την ιστορία που έχω διαβάσει πως οτιδήποτε αξιόλογο έγινε ποτέ, έγινε μέσα σε ένα πνεύμα ζήλου, έξαψης και μεγαλείου. Σε ένα τέτοιο πνεύμα έπεσε η Βαστίλη και εγκαθιδρύθηκε η Παρισινή Κομμούνα, σ’ αυτό το πνεύμα θριάμβευσε η Ρώσικη Επανάσταση και σε αυτό το πνεύμα οι άοπλοι εργάτες της Ισπανικής Δημοκρατίας ρίχτηκαν ενάντια στα όπλα του στασιαστή στρατού και απέτρεψαν την εξέγερση του. Αλλά αφού έχει καταφέρει κανείς τον σκοπό του με δίκαιο θυμό, στη συνέχεια έρχεται το έργο της σταθεροποίησης. Τότε είναι που βγαίνουν στο προσκήνιο οι υπολογιστές, οι επιτήδειοι και οι κατεργάρηδες, οι θεωρητικοί οικονομολόγοι και οι δογματικοί πολιτικοί. Οι άνθρωποι που διακρίνονται για την γενναιότητά τους κατά τη διάρκεια της μάχης συχνά είναι υποχωρητικοί στις πολιτικές υποθέσεις και εύκολα παραδίδουν την κατάσταση στα χέρια αυτών των αντιπροσώπων της ικανότητας. Η κατάσταση τότε χάνεται ξανά.