Anarkismo.net     http://www.anarkismo.net

Aνάμεσα στο Εγώ και το Εμείς

category Διεθνή | Αναρχική Ιστορία | Γνώμη / Ανάλυση author Monday November 18, 2019 16:54author by Κώστας Δεσποινιάδης

Όπως και να έχει, οι αναρχικοί άλλοτε ως φορείς συλλογικότητας, άλλοτε ως απεγνωσμένοι «ελεύθεροι σκοπευτές» τροφοδότησαν και τροφοδοτούν την κοινωνία με όλους εκείνους τους σπόρους αμφισβήτησης, εξέγερσης, γκρεμίσματος ειδώλων και προκαταλήψεων, άνοιξαν με υπομονή και ανυπολόγιστο κόστος όλες εκείνες τις κρίσιμες ρωγμές ελευθερίας από τον άτεγκτο, σιδερένιο κλουβί στο οποίο μετέτρεψε την κοινωνία το κράτος και ο καπιταλισμός.
download_1.jpg

Η αναρχική σκέψη ανάμεσα στο Εγώ και το Εμείς

Προλογικό σημείωμα στην αλληλογραφία Κροπότκιν-Νετλάου

Από τις απαρχές της εμφάνισης συγκροτημένης αναρχικής δράσης, δύο βασικά ρεύματα σκέψης την τροφοδοτούν, δυο παλλόμενες αρτηρίες αιμοδοτούν αυτό το πολιτικό κίνημα που, όπως σωστά έχει ειπωθεί, όποιος θα ήθελε να γράψει την ιστορία του, θα έπρεπε να γράψει κάτι αντίστοιχο με την ιστορία των χτύπων της καρδιάς.

Το ένα ρεύμα, έχει σταθερά στραμμένο το βλέμμα του στον συνολικό μετασχηματισμό του υπάρχοντος, στην καθολική ανθρώπινη χειραφέτηση, και βλέπει σύνολη την καταπιεσμένη ανθρωπότητα σαν την πηγή αλλά και τον προορισμό όλης του τής δράσης, όλης του τής ενέργειας, σε μια διαδρομή που η μοναδική ιδεατή της κατάληξη θα είναι η ολοκληρωτική άρση κάθε εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, αλλά και το τέλος της ανθρώπινης κυριαρχίας στη φύση.

Το άλλο ρεύμα, ένα μωσαϊκό ετερόκλητων ατόμων που, τραυματικά βιώνοντας τόσο την εξουσιαστική καταπίεση όσο και την κοινωνική αλλοτρίωση των ίδιων των καταπιεσμένων, αποχωρίζεται από την εθελόδουλη μάζα και στρέφεται στην άνευ ορίων και άνευ όρων απελευθέρωση του ατόμου, προσφέροντας το ατομικό τους παράδειγμα ως οδοδείκτη απελευθέρωσης για όποιον το χρειάζεται.

Τα δύο αυτά ρεύματα που θα μπορούσαμε –με κίνδυνο να τα περιορίσουμε κάτω από τέτοιες συμβατικές κατηγοριοποιήσεις– να τα ορίσουμε ως «κοινωνική» και «ατομικιστική» αναρχία, άλλοτε συναντιούνται και εφάπτονται κι άλλοτε απομακρύνονται, ενίοτε σαν δυο κόσμοι θαρρείς ξένοι ή εχθρικοί, σαν τις καμπύλες δυο ηλεκτρικών ταλαντώσεων, ή σαν δυο καμπύλες καρδιογράφου, της ίδιας εκείνης καρδιάς για την οποία κάναμε λόγο στην αρχή, που χτυπά όμως ακανόνιστα και δαιμονικά απείθαρχη.

Η επιστολή που παρουσιάζεται στην ανά χείρας έκδοση, γραμμένη στις αρχές του 20ού αιώνα, θέτει, από τη σκοπιά της κοινωνικής αναρχίας, ορισμένα κρίσιμα επίδικα μιας δύσκολης και ενδεχομένως ατελεύτητης συζήτησης γύρω από το περιεχόμενο και τη χρησιμότητα αυτών των δύο ρευμάτων.

Ο Πιοτρ Κροπότκιν, ο σοφός «αναρχικός πρίγκιπας», απαντώντας σε μια επιστολή του ακάματου αναρχικού ιστορικού Μαξ Νετλάου, διατυπώνει τις ενστάσεις του σχετικά με το κατά πόσο η «ατομικιστική αναρχία» μπορεί να συμβάλει στον αγώνα της ανθρώπινης απελευθέρωσης. Η πολιτική φιλοσοφία του Κροπότκιν, εστιασμένη αταλάντευτα στην Αλληλοβοήθεια, την Αλληλεγγύη, τον Αναρχοκομμουνισμό και την Κοινωνική Απελευθέρωση, αντιδρά δικαιολογημένα απέναντι σε κάθε προσπάθεια απελευθέρωσης του Εγώ που δεν λαμβάνει υπόψη ότι ελεύθερος άνθρωπος σε μια ανελεύθερη κοινωνία δεν μπορεί να υπάρξει. Τονίζοντας ότι η «εγωιστική» φιλοσοφία του Νίτσε καθώς και άλλες εκφάνσεις ατομικής εξέγερσης (την οποία ο Κροπότκιν διαχωρίζει από έναν «περσοναλισμό» ή «ατομικισμό» σαν αυτόν του Ίψεν, τον οποίο βρίσκει γόνιμο) που γοήτευε από τότε ένα σημαντικό κομμάτι της ριζοσπαστικής νεολαίας, δεν είναι παρά μια διαστρεβλωμένη, αστική αντίληψη της «ελευθερίας»· αλλοτριωτική, ναρκισσιστική, παραπλανητική και παντελώς ανούσια όσον αφορά το σκοπό της κοινωνικής απελευθέρωσης, σε αντίθεση με τον συνομιλητή του που αναγνωρίζει σε αυτήν επαναστατικά στοιχεία.

Από την άλλη, στην παρούσα επιστολή, ίσως με υπέρμετρη αυστηρότητα, ο Κροπότκιν δεν λαμβάνει υπόψη ότι η «ατομική εξέγερση», η εικονοκλαστική και κατεδαφιστική κριτική που εξαπέλυσαν λαμπρά πνεύματα των περασμένων εποχών απέναντι σε κάθε παραδεδομένη αυθεντία και εξουσία, σε προκαταλήψεις αιώνων και κομφορμιστικές νοοτροπίες, συνιστά από μόνη της ένα επαναστατικό γεγονός μέγιστης αξίας, και αν δεν αρκεί από μόνο του, δίχως την εξέγερση των ίδιων των μαζών –όπως σωστά επισημαίνει ο Κροπότκιν– για την καθολική απελευθέρωση, γι’ αυτό δεν ευθύνονται μόνο οι φορείς αυτής της ατομικής στάσης, τουλάχιστον όχι περισσότερο από όσο ευθύνονται οι φορείς μιας κοινωνικής, αναρχοσυνδικαλιστικής και φιλοεργατικής αντίληψης για το αν η μεγάλη πλειονότητα των μαζών κλείνει επίμονα τα αυτιά της στο κάλεσμα για κοινωνική επανάσταση.

Ποια μπορεί να είναι η λύση –αν υποθέσουμε ότι μπορεί να υπάρξει μια οριστική– σ’ αυτήν την κρίσιμη αντινομία που φαίνεται να ταλανίζει την αναρχική σκέψη από παλιά κι έχει απασχολήσει ουκ ολίγους αναρχικούς;

Αν λάβουμε υπόψη μας τα εγκώμια της Έμμα Γκόλντμαν για τον Νίτσε και τον Ίψεν, τη δεδηλωμένη εκτίμηση του Λαντάουερ για τον Νίτσε, τον Τολστόι, τον Στίρνερ και τον Ίψεν, μέχρι τις σφοδρές επικρίσεις του Αλεξάντερ Μπέρκμαν (1) στο Αλφαβητάρι του Aναρχισμού (2) έναντι των ατομικιστών, για να μην μιλήσουμε –περνώντας ακόμα και στο μαρξιστικό στρατόπεδο- για την αναπάντεχη συνηγορία του Ένγκελς υπέρ του Στίρνερ σε μια επιστολή του προς τον Μαρξ, (3) προτού ο τελευταίος τον «επαναφέρει στην τάξη» και υπογράψουν από κοινού τον κατά Στίρνερ λίβελο στη Γερμανική Ιδεολογία, ή την εκτίμηση που εκφράζει ο κομμουνιστικών καταβολών αναρχικός Ντανιέλ Γκερέν για τους ατομικιστές και ιδίως τον Στίρνερ, (4) καταλαβαίνουμε ότι το θέμα κάθε άλλο παρά εύκολο είναι και δεν προσφέρεται για αφορισμούς. Σε αυτό επιμένει και ο, ταγμένος πάντα στη σύνθεση των αναρχικών απόψεων, Νετλάου στον υπομνηματισμό της επιστολής του Κροπότκιν, ευελπιστώντας σε ένα κατά το δυνατόν ενωμένο κίνημα, δίχως περιττούς διαχωρισμούς και διαμάχες.

Απηχώντας θαρρείς το αριστοτελικό σχήμα που χωρίζει την πολιτική σε δυο επίπεδα, ηθικό και πραξεολογικό, με το ηθικό να αφορά τα πραξεολογικά ερωτήματα από τη σκοπιά του ατόμου (και συνεπώς τις σχέσεις έντασης και ρήξης ατόμου και κοινωνίας), και την πολιτική να αφορά τα πραξεολογικά ερωτήματα τη σκοπιά της κοινωνικής ολότητας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ένα μείζων ζήτημα της διαμάχης που αναδεικνύει η επιστολή του Κροπότκιν είναι το ερώτημα ποιο από τα δύο στοιχεία προηγείται: το ηθικό ή το πολιτικό; Για τους ατομικιστές σαφέστατα το πρώτο, για τους κοινωνικούς αναρχικούς το δεύτερο (αν και ίσως θα ήταν σωστότερο να πούμε ότι στον κοινωνικό αναρχισμό ηθική και πολιτική συμβαδίζουν και αλληλοτροφοδοτούνται, γιατί δεν υπάρχει καμία αναρχική θεώρηση των πραγμάτων που –μακιαβελικά ή… λενινιστικά- δεν λαμβάνει υπόψη της την ηθική διάσταση ως κάτι κεντρικό στην πολιτική πράξη).

Σαφώς, σε φιλοσοφικό επίπεδο, υπάρχει και μια άλλη ουσιωδώς διαφορετική αντίληψη στα δύο ρεύματα, που τα οδηγεί και σε διαφορετικές αντιλήψεις περί του πολιτικού και εν γένει κοινωνικού γίγνεσθαι που πρέπει να την έχουμε οπωσδήποτε κατά νου σε κάθε σχετική συζήτηση. Η κοινωνική αναρχία κατά βάση καθοδηγείται από μια «αισιόδοξη ανθρωπολογία», που θεωρεί την ανθρώπινη φύση ως κάτι εγγενώς καλό, που εξαιτίας των εξουσιαστικών δομών μέσα στις οποίες γαλουχείται, διαστρέφεται, σε αντίθεση με την ατομικιστική αντίληψη που δείχνει να πιστεύει σε μια «απαισιόδοξη ανθρωπολογία» και εναποθέτει τις ελπίδες της σε μια, τραγικών καταβολών, αντίληψη απεγνωσμένης, ορισμένες φορές αδιέξοδης ή και αυτοθυσιαστικής πάλης τής εξεγερμένης μονάδας απέναντι σε ένα σαπισμένο και αποπροσανατολισμένο κοινωνικό σύνολο.

Η αλήθεια είναι ότι αμφότερες οι αντιλήψεις αυτές συγκλίνουν στο ότι υπό τις παρούσες κοινωνικές συνθήκες η «φύση» και η ύπαρξη του ανθρώπου, ασχέτως του αν είναι «καλή» ή «κακή», είναι σαφέστατα πάσχουσα, όχι γιατί κάτι τέτοιο είναι νομοτελειακό και σύμφυτο με την ανθρώπινη ύπαρξη, αλλά γιατί επιβάλλεται από τις συνθήκες, και ο κοινωνικός μετασχηματισμός είναι όρος εκ των ων ουκ άνευ για την άρση τούτης της στρέβλωσης.

Η διαφορά είναι πως όταν τα «συμφέροντα» της ατομικότητας και του όλου είναι ασυμφιλίωτα, ο ατομικιστής αποχωρεί από την κοινότητα τραβώντας τον μοναχικό του δρόμο (όπου όμως, ας μην γελιόμαστε, κουβαλά ήδη μια ήττα), ενώ ο κοινωνικός επαναστάτης προσπαθεί να την αλλάξει, προσαρμόζοντάς την στις δικές του αντιλήψεις περί του ορθού, συχνά κουβαλώντας κι αυτός την αέναη ήττα τού να απευθύνεται σε μια κοινωνία που δεν εισακούει τα οσοδήποτε ορθά και ορθολογικά κελεύσματά του για την καθολική ελευθερία των ανθρώπων, χάνοντας εντέλει και τη δική του ατομικότητα μέσα στην εμμονική αναζήτηση συλλογικών λύσεων.

Ίσως από αυτό το φαινομενικό αδιέξοδο μπορεί να μας βγάλει ένα διαλεκτικό άλμα σαν αυτό που επιχείρησε προ ετών ένας άλλος σοφός του αναρχικού κινήματος, ο Γκούσταβ Λαντάουερ. Το 1900, την ίδια εποχή δηλαδή που γίνεται ο διάλογος Κροπότκιν-Νετλάου που παρουσιάζεται σ’ αυτή την έκδοση, και ενδεχομένως απηχώντας παραπλήσιους προβληματισμούς και διεργασίες εντός του επαναστατικού κινήματος, στο κείμενό του «Μέσω του αποχωρισμού στην κοινότητα» (5) κάνει λόγο για τη νέα γενιά που αναφύεται και θέτει σε αμφισβήτηση όλες τις παραδόσεις. «Σοσιαλιστές και αναρχικοί» από τη μία, που με φλογερό ζήλο βαδίζουν προς το λαό για να τον αφυπνίσουν, να τον οργανώσουν και να τον ξεσηκώσουν, και από την άλλη «ρομαντικοί και μηδενιστές» που επιλέγουν τον μοναχικό δρόμο ψηλαφώντας με πάθος το πιο εξεζητημένο και εκλεκτό όριο της ανθρώπινης ελευθερίας.

Σύμφωνά με τον Λαντάουερ: «Την κοινότητα που επιθυμούμε διακαώς, που έχουμε ανάγκη θα τη βρούμε μονάχα όταν εμείς, η καινούργια γενιά, αποχωριστούμε τις παλιές κοινότητες. Και όταν εμείς αποχωριστούμε εντελώς ριζικά, όταν ως Μεμονωμένοι βυθιστούμε βαθιά στον εαυτό μας, τότε τελικά θα βρούμε στον εσώτερο πυρήνα της κρυμμένης ουσίας μας την πιο αρχέγονη και την πιο καθολική κοινότητα: την κοινότητα με το ανθρώπινο γένος και το σύμπαν. Όποιος έχει ανακαλύψει αυτή την ευτυχή κοινότητα στον εαυτό του έχει πλουτίσει και ευτυχήσει για πάντα, κι έχει οριστικά απομακρυνθεί απ’ τις κοινές συμβατικές κοινότητες του σύγχρονου κόσμου […] Για να μην είμαι μια μοναδικότητα απομονωμένη από τον κόσμο […] εγκαταλείπω το Εγώ μου με μοναδικό σκοπό να αισθανθώ τον εαυτό μου ως κόσμο μέσα απ’ τον οποίο αναδύθηκα. Όπως ένας αυτόχειρας πέφτει μες στο νερό, έτσι κι εγώ πέφτω κάθετα μέσα στον κόσμο και βρίσκω σε αυτόν όχι τον θάνατο αλλά τη ζωή […] Ο δρόμος που πρέπει να πάρουμε για να έρθουμε σε κοινότητα με τον κόσμο δεν οδηγεί προς τα έξω αλλά προς τα μέσα. Πρέπει επιτέλους ν’ αντιληφθούμε ότι εμείς δεν παρατηρούμε απλά και μόνο τα κομμάτια του κόσμου, αλλά ότι είμαστε και ίδιοι ένα κομμάτι του κόσμου. […] Μόνο όταν επιστρέψουμε πλήρως στον εαυτό μας θα βρούμε το σύμπαν αυτούσιο. […] Όσο πιο βαθιά επαναπατρίζομαι στον εαυτό μου τόσο πιο πολύ συμμετέχω στον κόσμο […] Ας δημιουργήσουμε τη ζωή της κοινότητάς μας, ας χτίσουμε εδώ κι εκεί τις εστίες της καινούργιας ζωής, ας αποχωριστούμε την ανεκδιήγητη χυδαιότητα των κοινοτήτων που μας περιβάλλουν […] Θέλουμε μακριά από την επιφανειακή και αυταρχική κοινότητα της χυδαιότητας και μέσα από το βάθος της κοινότητας και του κόσμου που είμαστε εμείς οι ίδιοι, να δημιουργήσουμε την κοινότητα των ανθρώπων που οφείλουμε στον εαυτό μας και σε όλον τον κόσμο». (6)

Πιθανότατα ο Κροπότκιν θα διαφωνούσε και μ’ αυτή τη διαλεκτική λύση που προτείνει ο Λαντάουερ, αν την είχε υπόψη του. Η κριτική του, σωστή και δικαιολογημένη σε πολλά σημεία –κυρίως όταν επισημαίνει πως συχνά ο «εγωισμός» και ο «ατομικισμός» δεν είναι παρά ένας ανέξοδος μικροαστικός ναρκισσισμός, μια εκ του ασφαλούς δήθεν αμφισβήτηση της κοινωνίας, που κατ’ ουσίαν βολεύεται στις δομές του υπάρχοντος– διατρέχει ίσως τον κίνδυνο μαζί με τ’ απόνερα της σκάφης να πετάξει και το μωρό. Η βαθύτητα ριζωμένη πεποίθησή του περί ενός «ενστίκτου συνεργασίας» και συνύπαρξης στα ζώα και τον άνθρωπο ίσως θα έπρεπε να τον υποψιάσει πως ακόμα και στις πιο ακραίες δηλώσεις και εκδηλώσεις «εγωισμού» και «ατομικισμού» υπάρχει ένα ρητό ή υπόρρητο αίτημα κοινότητας - ας θυμηθούμε την «ένωση των εγωιστών» του Στίρνερ, ή την εισαγωγή του νιτσεϊκού Ζαρατούστρα, (7) όπου ο ήρωας, αφού απόλαυσε το πνεύμα και την μοναξιά του επί δέκα χρόνια, ξεκινάει την κάθοδό του προς τους ανθρώπους, ρωτόντας φωναχτά τον ήλιο τι θα ήταν η ευτυχία του αν δεν υπήρχαν αυτοί που φωτίζει. «Έχω ανάγκη από χέρια που απλώνονται» αναφωνεί, λες και η πυρακτωμένη ιδιοφυΐα του Νίτσε είχε συλλάβει –με βαρύ προσωπικό τίμημα άλλωστε– ότι η απόλυτη μοναξιά οδηγεί στο μη ανθρώπινο, εν τέλει στην τρέλα. Το ζητούμενο, βέβαια, για τον Κροπόκτιν δεν είναι οι απεγνωσμένες και ηρωικές χειρονομίες, αλλά εκείνες οι προεικονιστικές πολιτικές που οδηγούν σε μια άλλη μελλοντική κοινωνία ισότητας και ελευθερίας.

Αναρωτιέμαι, δίχως να έχω απάντηση, ολόκληρη η ζωή και η δράση του Κροπότκιν, το γεμάτο σοφία και ενοράσεις έργο του, η απόλυτη ανιδιοτέλεια και η αφοσίωση σε έναν τόσο ευγενή σκοπό, δεν φαντάζει άραγε στα μάτια των πολλών απλώς σαν μια ρομαντική, απεγνωσμένη, ατομική χειρονομία κι αυτή;

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ιστορία είναι ανθρώπινη δημιουργία, δημιουργία του συνόλου της κοινωνίας (εντός της οποίας συχνά υπάρχουν όχι μόνο διαφορετικές απόψεις αλλά και ετερογονίες των σκοπών) και σ’ αυτή την κοινωνία οι αναρχικοί ούτε ζουν ούτε δρουν μόνοι τους…

Όπως και να έχει, οι αναρχικοί άλλοτε ως φορείς συλλογικότητας, άλλοτε ως απεγνωσμένοι «ελεύθεροι σκοπευτές» τροφοδότησαν και τροφοδοτούν την κοινωνία με όλους εκείνους τους σπόρους αμφισβήτησης, εξέγερσης, γκρεμίσματος ειδώλων και προκαταλήψεων, άνοιξαν με υπομονή και ανυπολόγιστο κόστος όλες εκείνες τις κρίσιμες ρωγμές ελευθερίας από τον άτεγκτο, σιδερένιο κλουβί στο οποίο μετέτρεψε την κοινωνία το κράτος και ο καπιταλισμός. Σημειώσεις 1) Κι αυτή η διαφωνία Γκόλντμαν-Μπέρκμαν που κατά τα άλλα αφιέρωσαν από κοινού τη ζωή τους στην υπόθεση της αναρχίας, δείχνει πολλά για το πόσο σύνθετο είναι το ζήτημα αυτό. 2) Βλ. ιδίως το 6ο έκτο κεφάλαιο «Μη κομμουνιστές αναρχικοί» από το Αλεξάντερ Μπέρκμαν, Το αλφαβητάρι του αναρχισμού, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, Κατσάνος, 1983. 3) Βλ. περιοδικό Πανοπτικόν, τχ 10, «Γράμμα στον Μαρξ για τον Στίρνερ», μτφρ. Κώστας Δεσποινιάδης, σσ. 5-11, Ιούλιος 2007. 4) Βλ. Ντανιέλ Γκερέν, Ο αναρχισμός από τη θεωρία στην πράξη, μτφρ. Μπάμπης Λυκούδης, Ελεύθερος τύπος, 1973, σ. 31 κ.ε. 5) Γκούσταβ Λαντάουερ, Το μήνυμα του τιτανικού, μτφρ. Γιάννης Καραπαπάς, σς 18-41. εκδ. Τροπή, 2000. Παρόμοιο σκεπτικό αναπτύσσει ο Λαντάουερ και στο δοκίμιό του «Ο σοσιαλιστικός τρόπος», στο Γκούσταβ Λαντάουερ, Η κοινότητα ενάντια στο Κράτος, μτφρ. Γιώργος Περτσάς - Πωλ Μανιάτης, Πανοπτικόν, 2019. 6) Γκούσταβ Λαντάουερ, Το μήνυμα του τιτανικού, ό.π. 7) Φρίντριχ Νίτσε, Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα, μτφρ. Ζήσης Σαρίκας, Πανοπτικόν, 2010, σ. 15.

This page can be viewed in
English Italiano Deutsch

http://www.anarkismo.net/article/31650

Anarkismo.net is a international anarchist-communist news service