user preferences

Προυντόν, Μαρξ και Αναρχική Κοινωνική Ανάλυση

category Διεθνή | Αναρχικό κίνημα | Γνώμη / Ανάλυση author Friday January 03, 2014 16:41author by Dmitri (republishing) - MACG (personal capacity) Report this post to the editors

Μέρος Γ'

Ένα κεφάλαιο από το βιβλίο «Μαύρη Φλόγα», το οποίο έχει γραφτεί από τους Νοτιοαφρικάνους συντρόφους Lucien van der Walt και Michael Schmidt. Πρόκειται για μια πολύ σημαντική εργασία που απαντά τόσο σε ζητήματα του παρελθόντος όσο και σε ζητήματα του σήμερα και δίνει μια παραπέρα προοπτική εξέλιξης της αναρχικής σκέψης και δράσης. Έχει δημοσιευτεί και ένα πρώτο μέρος του βιβλίου και βρίσκεται εδώ: http://eleftheriakos.gr/node/566 και εδώ: https://gutneffntqonah7l.
460_0___30_0_0_0_0_0_5423_popup_2.jpg

Η Πρωτοπορία και το Κράτος

Όταν ο Μαρξ υποστήριζε ότι η θεωρία του είναι επιστημονική, δεν διαφοροποιούταν από τους Κροπότκιν και Ρεκλύ, για παράδειγμα, οι οποίοι αντιλαμβάνονταν τις δικές τους θεωρίες ως επιστημονικές. Οι κλασικοί Μαρξιστές και οι αναρχικοί όντως ανέπτυξαν κοινωνικές επιστημονικές θεωρίες μέσω των οποίων αναζητούσαν επεξηγηματικά μοντέλα της κοινωνίας που να είναι εμπειρικά επαληθεύσιμα και να έχουν λογική συνοχή. Η αξίωση της επιστημονικότητας είναι κοινό γνώρισμα των σύγχρονων ιδεολογιών. Όμως ο Μαρξισμός υποστήριζε επίσης ότι η θεωρία του είναι μια «εξαιρετική και σαφώς ανώτερη θεωρία της γνώσης», που βασίστηκε στους διανοούμενους της μεσαίας τάξης, αλλά μπόρεσε να υπερβεί τις κοινωνικές της ρίζες. Επιπλέον, ισχυριζόταν ότι η θεωρία αυτή πρέπει να ενσωματωθεί στο επαναστατικό κόμμα, το οποίο έχει το αποκλειστικό δικαίωμα να καθοδηγεί τις μάζες86.

Ο κλασικός Μαρξισμός υποτίθεται πως ήταν ο μόνος που κατανοούσε την κίνηση της ιστορίας και πως εξέφραζε τα θεμελιώδη συμφέροντα του προλεταριάτου· πως στην πραγματικότητα ήταν η μόνη θεμιτή ιδεολογία της εργατικής τάξης. Οι Κομμουνιστές δεν διακηρύσσουν κάποιες ιδιαίτερες αρχές, που σύμφωνα μ' αυτές θα ήθελαν να πλάσουν το προλεταριακό κίνημα. Οι κομμουνιστές διαφέρουν από τα άλλα προλεταριακά κόμματα μονάχα κατά τούτο: ότι από τη μια μεριά, στους διάφορους εθνικούς αγώνες των προλετάριων τονίζουν και προβάλλουν τα συμφέροντα που είναι κοινά σ' όλο το προλεταριάτο κι ανεξάρτητα από την εθνότητα. Και από την άλλη, ότι στις διάφορες βαθμίδες ανάπτυξης του αγώνα ανάμεσα στο προλεταριάτο και την αστική τάξη, εκπροσωπούν πάντα τα συμφέροντα του κινήματος στο σύνολο του. Στην πράξη, λοιπόν, οι κομμουνιστές είναι το πιο αποφασιστικό τμήμα των εργατικών κομμάτων όλων των χωρών, το τμήμα που τα κινεί πάντα προς τα μπρος. Θεωρητικά, πλεονεκτούν από την υπόλοιπη μάζα του προλεταριάτου με τη σωστή αντίληψη για τις συνθήκες, την πορεία και τα γενικά αποτελέσματα του προλεταριακού κινήματος87.

Από μόνος του ο Μαρξιστικός χαρακτήρας του επαναστατικού κόμματος – που κυοφορεί την «πραγματική» μοίρα της εργατικής τάξης – το καθιστά υπεύθυνο για την καθοδήγηση της εργατικής τάξης προς τον σοσιαλισμό μέσω της δικτατορίας του προλεταριάτου. Σύμφωνα με τον Λένιν, «δεν μπορεί να γίνει λόγος για ανεξάρτητη ιδεολογία, επεξεργασμένη από τις ίδιες τις εργατικές μάζες στην πορεία του κινήματος τους· το ζήτημα μπαίνει μόνο έτσι: είτε αστική είτε σοσιαλιστική ιδεολογία»88. Η εργατική τάξη από μόνη της μπορεί να αναπτύξει μονάχα οικονομίστικη συνείδηση και αυτή η συνείδηση είναι αστική. Ασκώντας κριτική στον Κάουτσκυ, ο Λένιν διακηρύττει ότι οι ριζοσπάστες διανοούμενοι πρέπει να φέρουν τη «σοσιαλιστική ιδεολογία» από τα έξω. Αν και οι Μπολσεβίκοι – και ο Λένιν το ήξερε καλά αυτό – βασίζονταν δυσανάλογα στη μεσαία τάξη, ήταν οι μόνοι που αντιλαμβάνονταν και εκπροσωπούσαν πραγματικά τα συμφέροντα του προλεταριάτου.

Ακόμη κι έτσι, τα επιχειρήματα υπέρ του επαναστατικού κόμματος δεν συνεπάγονταν απαραίτητα την εξουσιαστική σχέση μεταξύ του κόμματος και της τάξης. Η μετάβαση στην επιζήτηση της εξουσίας και ο σχηματισμός της μονοκομματικής δικτατορίας μέσα από ένα αυταρχικό κράτος συνέβησαν όταν η στρατηγική της δικτατορίας του προλεταριάτου έγινε αντιληπτή ως η μοναδική αλήθεια. Από τη μία, η δικτατορία του προλεταριάτου ήταν η «συγκεντρωτική οργάνωση της δύναμης, της βίας» και της «αδιαίρετης ισχύος». Από την άλλη, το επαναστατικό κόμμα ήταν το μόνο που εκπροσωπούσε το προλεταριάτο, πράγμα από το οποίο προκύπτει ότι η προλεταριακή δικτατορία είναι συνώνυμη με – και έχει όντως ως προϋπόθεση – την κομματική δικτατορία:
Ο Μαρξισμός, διαπαιδαγωγώντας το εργατικό κόμμα, διαπαιδαγωγεί την πρωτοπορία του προλεταριάτου, που είναι ικανή να πάρει την εξουσία και να οδηγήσει όλον το λαό στο σοσιαλισμό, να κατευθύνει και να οργανώσει το νέο καθεστώς, να είναι ο δάσκαλος, ο καθοδηγητής, ο αρχηγός όλων των εργαζομένων κι εκμεταλλευομένων στην οργάνωση της κοινωνικής τους ζωής χωρίς την αστική τάξη και ενάντια στην αστική τάξη89.

Η «επαναστατική δικτατορία του προλεταριακού κόμματος» ήταν «αντικειμενική αναγκαιότητα» λόγω της «ετερογένειας της επαναστατικής τάξης»90. Όποιος αρνείται να αναγνωρίσει ότι «ο ηγετικός ρόλος του Κομμουνιστικού Κόμματος και της κρατικής εξουσίας της λαϊκής δικτατορίας» αποτελούν απαραίτητα στοιχεία της επαναστατικής αλλαγής, «δεν είναι κομμουνιστής»91. «Μαρξιστής είναι μόνο αυτός που επεκτείνει την αναγνώριση της ταξικής πάλης στην αναγνώριση της δικτατορίας του προλεταριάτου»92.

Η εργατική τάξη ως σύνολο δεν μπορούσε να κυβερνήσει, καθώς ήταν εμποτισμένη από την «αστική ιδεολογία» και πολιτικά ετερογενής. Όποια αντίληψη δεν ήταν αληθινά Μαρξιστική ήταν εξ ορισμού αντιπρολεταριακή κι αντεπαναστατική. Στη Ρωσία οι Μπολσεβίκοι δεν ήταν παρά μια πτέρυγα του Ρωσικού Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος (R.S.D.R.P.)· κύριοι αντίπαλοί τους ήταν οι Μενσεβίκοι. Όμως, σύμφωνα με τον Λένιν, μόνο οι Μπολσεβίκοι ήταν επαναστάτες και προλετάριοι· ακόμα και οι Μενσεβίκοι ήταν «πρωτοπαλίκαρα και τσιράκια» των καπιταλιστών, ενώ «ο αναρχισμός κι ο αναρχοσυνδικαλισμός είναι αστικά ρεύματα ... θεμελιωδώς αντίθετα ... προς τον σοσιαλισμό»93.

Σύμφωνα με τον Μπακούνιν, αυτή η σύνδεση της αξίωσης για τη μοναδικότητα της αλήθειας με την αξίωση για εξουσία αποτελούσε τη συνταγή για ένα αυταρχικό καθεστώς που θα υποδούλωνε τις λαϊκές τάξεις και θα δημιουργούσε μία νέα άρχουσα τάξη. Από τη μία, όπως έχουμε ήδη δει, ο Μπακούνιν αντιλαμβανόταν το κράτος ως όργανο συγκεντρωτισμού που διοικείται από μια άρχουσα μειοψηφία και πίστευε πως ακόμα και η πλέον δημοκρατική δικτατορία του προλεταριάτου δεν θα μπορούσε να οδηγήσει στην απελευθέρωση των λαών:

Τι σημαίνει ότι το προλεταριάτο θα οργανωθεί σε κυρίαρχη τάξη; Είναι δυνατόν να τεθεί ολόκληρο το προλεταριάτο επικεφαλής της κυβέρνησης; Οι Γερμανοί είναι σχεδόν σαράντα εκατομμύρια. Μπορούν και τα σαράντα αυτά εκατομμύρια να γίνουν μέλη της κυβέρνησης; Σε αυτή την περίπτωση δεν θα υπήρχε κυβέρνηση, ούτε κράτος· αντίστροφα, αν υπάρχει κράτος, θα υπάρχουν κυβερνώμενοι, θα υπάρχουν σκλάβοι94.

Αν η προλεταριακή δικτατορία είναι «πραγματικά λαϊκή» και το σύνολο του προλεταριάτου «οργανωθεί σε κυρίαρχη τάξη», τότε «γιατί να καταργηθεί» μέσω του μαρασμού του κράτους95; Αν η δικτατορία δεν είναι «λαϊκή», τότε γιατί να υποστηρίξει κανείς ότι είναι όντως «το προλεταριάτο οργανωμένο σε κυρίαρχη τάξη» και όχι ένα καθεστώς που κυριεύει το προλεταριάτο;

Από την άλλη, υποστήριζε ο Μπακούνιν, η δικτατορία του προλεταριάτου θα είναι στην πραγματικότητα η δικτατορία των Κομμουνιστών: «Ο κύριος Μαρξ και οι φίλοι του», «θα απελευθερώσουν» τις μάζες «με τον δικό τους τρόπο», εφαρμόζοντας έναν «δεσποτικό έλεγχο» του πληθυσμού, μετατρέποντάς τον σε «πειθαρχημένο κοπάδι»96. Με λίγα λόγια, η στρατηγική που θέλει τον σοσιαλισμό να έρχεται μέσα από την δικτατορία του προλεταριάτου οδηγεί στη δικτατορία πάνω στο προλεταριάτο. Οι αυταρχικές μέθοδοι δεν οδηγούν σε ελευθεριακά αποτελέσματα· «η επιβολή της ελευθερίας και της ισότητας εξαλείφει και την ελευθερία και την ισότητα»97.

«Η δικτατορία δεν έχει άλλο σκοπό ύπαρξης από την αυτοσυντήρησή της», έγραφε ο Μπακούνιν, και «το μόνο που μπορεί να γεννήσει και να ενσταλάξει στους ανθρώπους είναι η σκαβιά»98. Το κόμμα και το κράτος θα μετεξελιχθούν σε ένα καινούριο ταξικό σύστημα - «την νέα προνομιούχο πολιτικο-επιστημονική τάξη», τους «μηχανικούς του κράτους» που θα κατέχουν την εξουσία99. Το επαναστατικό κράτος θα πρέπει επίσης να ανταγωνίζεται με τα υπόλοιπα κράτη προκειμένου να επιβιώσει στο διεθνές κρατικό στερέωμα· δεδομένης της μαρξιστικής συμπάθειας προς την εκπολιτιστική αποστολή του καπιταλισμού, είναι ρεαλιστικό να περιμένει κανείς το κράτος αυτό να καταλήξει σε πολέμους και κατακτήσεις, μετατρεπόμενο σε ιμπεριαλιστική δύναμη100.

Αυτές οι θέσεις αναπτύχθηκαν ακόμη περισσότερο από την ευρύτερη αναρχική παράδοση στον απόηχο της Ρώσικης Επανάστασης. Σύμφωνα με τον Μπέργκμαν, «το ιδανικό των Μπολσεβίκων ήταν η δικτατορία», «η δικτατορία που βρίσκεται στα χέρια του δικού τους πολιτικού Κόμματος ... γιατί το Κόμμα τους, έλεγαν, αντιπροσωπεύει τα καλύτερα και πρωτοπόρα στοιχεία, την εμπροσθοφυλακή της εργατικής τάξης, άρα το Κόμμα τους θα πρέπει να γίνει δικτάτορας στο όνομα του προλεταριάτου»101. Για τον Μαξίμοφ, η θεωρία του Λένιν για το πρωτοπόρο κόμμα ήταν μια «καθ' ολοκληρίαν αντιδραστική» συνταγή για τη δικτατορία, βασισμένη στα γραπτά του Μαρξ και του Ένγκελς:

Η Μαρξική «δικτατορία του προλεταριάτου» υποδηλώνει τη δικτατορία της πρωτοπορίας της εργατικής τάξης ... η «δικτατορία του προλεταριάτου» είναι, σε τελική ανάλυση, η δικτατορία του κόμματος και, με την ίδια λογική, διαφωνούντες και αντίπαλοι αυτής της δικτατορίας είναι αναγκαστικά ... όλοι όσοι δεν ανήκουν σε αυτό το άρχον κόμμα. Και από τη στιγμή που το κράτος αυτής της μεταβατικής περιόδου είναι επίσης το κόμμα και από τη στιγμή που αυτό το κράτος πρέπει να καταστείλει ανελέητα τους αντιπάλους του, συνεπάγεται λογικά ότι η τρομοκρατία πρέπει να ασκηθεί εναντίον όλων, προφυλάσσοντας μόνο μια χούφτα της «πρωτοπορίας του προλεταριάτου», που έχει οργανωθεί στο κόμμα102.

Επιπλέον, ο Λένιν τασσόταν υπέρ του εξαιρετικά συγκεντρωτικού κόμματος, που βασίζεται σε μια «σταθερή οργάνωση ηγετών» και απορρίπτει την «ανοησία» της «πρωτόγονης» αντίληψης της δημοκρατίας ως κάτι συμμετοχικό103. Από τη στιγμή που το κόμμα οργανώνεται με βάση την υποταγή στους ηγέτες που «έχουν τον έλεγχο του κομματικού μηχανισμού», «έχουμε τη δικτατορία των ηγετών στο εσωτερικό του κόμματος και η “δικτατορία του προλεταριάτου” μετατρέπεται σε δικτατορία των ηγετών» και τελικά «του ενός και μοναδικού ηγέτη»104.

Κρατικός Καπιταλισμός και Ελευθεριακός Σοσιαλισμός

Όπως σημειώσαμε και στο προηγούμενο κεφάλαιο, οι Μπακούνιν και Κροπότκιν προχώρησαν την επιχειρηματολογία τους λέγοντας ότι τα Μαρξιστικά καθεστώτα δεν θα αποτελούσαν απλώς δικτατορίες αλλά και ταξικά συστήματα. Το κράτος είναι νομοτελειακά εργαλείο επιβολής μιας (ταξικής) μειοψηφίας σε μια (ταξική) πλειοψηφία, συνεπώς η κομματική δικτατορία αποτελεί τμήμα ενός μηχανισμού ταξικής εξουσίας. Αυτό ισχύει και για τη δικτατορία του προλεταριάτου, καθώς αυτή περιλαμβάνει τη συγκέντρωση των μέσων παραγωγής στα χέρια του κράτους, δηλαδή του κόμματος. Σύμφωνα με τον Μαρξ και τον Ένγκελς, το επαναστατικό κράτος πρέπει «να συγκεντρώσει όλα τα εργαλεία παραγωγής στα χέρια του κράτους» και «να αυξήσει όσο το δυνατόν πιο γρήγορα τη μάζα των παραγωγικών δυνάμεων». Αν και τα μέτρα θα είναι διαφορετικά ανάλογα με τις διάφορες χώρες, υπάρχουν μέτρα που «μπορούν να μπουν σε εφαρμογή, σχεδόν παντού»:

1. Απαλλοτρίωση της γαιοκτησίας και χρησιμοποίηση της γαιοπροσόδου, για να αντιμετωπιστούν οι κρατικές δαπάνες.
2. Γερή προοδευτική φορολογία.
5. Συγκέντρωση της πίστης στα χέρια του κράτους, μέσω μιας εθνικής τράπεζας, που τα κεφάλαιά της θα ανήκουν στο κράτος και που θα έχει το αποκλειστικό μονοπώλιο.
6. Συγκέντρωση στα χέρια του κράτους όλων των μέσων μεταφοράς.
7. Αύξηση του αριθμού των εθνικών εργοστασίων και των εργαλείων παραγωγής. Εκχέρσωση και βελτίωση των γαιών, σύμφωνα μ' ένα γενικό σχέδιο.
8. Ίση υποχρεωτική δουλειά για όλους. Οργάνωση βιομηχανικών στρατών, ιδιαίτερα για τη γεωργία.105
Ο Μπακούνιν ισχυριζόταν πως με το να θέτει το επαναστατικό καθεστώς τα μέσα παραγωγής και την εργασία υπο άμεσο κρατικό έλεγχο, θα μετατρεπόταν σε «μοναδικό τραπεζίτη, καπιταλιστή, οργανωτή και διευθυντή ολόκληρης της εγχώριας εργασίας,καθώς και διανομέα των προϊόντων της»106. Σύμφωνα με τον Κροπότκιν, θα μετατρεπόταν σε «συγκεντρωτικό καπιταλισμό», που «διαλαλεί το όνομα του κολλεκτιβισμού»107.

Βέβαια, πριν από το 1917 δεν υπήρχαν τέτοια καθεστώτα, συνεπώς αυτή η υπόθεση δεν μπορούσε να ελεγχθεί. Μετά τη Ρώσικη Επανάσταση, εγκαθιδρύθηκε ένα μεγάλο σύνολο Μαρξιστικών καθεστώτων. Ο θάνατος του Λένιν το 1924 δημιούργησε κρίση ηγεσίας στο Μπολσεβίκικο Κόμμα, ανάμεσα σε μια κυρίαρχη πλειοψηφία που βρισκόταν γύρω από τον Στάλιν κι έναν πυρήνα γύρω από τον Τρότσκι. Το 1929 ο Τρότσκι εκδιώχθηκε από την Ε.Σ.Σ.Δ. κι αργότερε δολοφονήθηκε στο Μεξικό μετά από διαταγή του Στάλιν. Ο κλασικός Μαρξισμός, που μέχρι τότε ήταν εν πολλοίς ενσωματωμένος στο Λενινισμό, χωρίστηκε στο κυρίαρχο Σταλινικό ρεύμα, που ευθυγραμμιζόταν με την Ε.Σ.Σ.Δ. και περιλάμβανε όλα τα μεγάλα Κομμουνιστικά κόμματα, κι ένα μικρό αλλά φασαριόζικο Τροτσκιστικό ρεύμα. Οι διαφορές μεταξύ των δύο δεν θα πρέπει να υπερτιμούνται: αμφότεροι ενστερνίστηκαν τον κλασικό Μαρξισμό και τις θεωρίες του, αμφότεροι αντιλαμβάνονταν την Ε.Σ.Σ.Δ. ως μετακαπιταλιστική και προοδευτική, αμφότεροι προωθούσαν την επανάσταση μέσω σταδίων στις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες108. Παρά τις προβλέψεις του Τρότσκι ότι ο «Σταλινισμός» θα ήταν αντεπαναστατικός και ασταθής, οι «Σταλινικοί» εγκαθίδρυσαν όλα τα μεταγενέστερα Μαρξιστικά καθεστώτα, ξεκινώντας από την Ανατολική Ευρώπη, την Ανατολική Ασία, επεκτεινόμενοι αργότερα σε τμήματα της Αφρικής, της Λατινικής Αμερικής και της Μέσης Ανατολής.

Αρχικά υπήρξε μια σύγχυση ανάμεσα στους αναρχικούς και τους συνδικαλιστές αναφορικά με την Ε.Σ.Σ.Δ., η οποία φάνταζε να βρίσκεται στα πολύ αριστερά της παλιάς Εργατικής και Σοσιαλιστικής Διεθνούς, έριχνε συνθήματα που φαίνονταν αρκετά ελευθεριακά και προσπαθούσε να ενσωματώσει τα συνδικαλιστικά σωματεία σε μια ειδική πτέρυγα της Κομιντέρν: την Κόκκινη Διεθνή των Εργατικών Συνδικάτων ή «Προφιντέρν». Τα σοβιέτ που εξεγέρθηκαν στην επανάσταση του 1917 και από τα οποία η Ε.Σ.Σ.Δ. πήρε το όνομά της, ήταν στη αρχή δημοκρατικά και αυτοδιαχειριζόμενα λαϊκά συμβούλια, προσδίδοντας με αυτόν τον τρόπο στον Λένιν μια ελευθεριακή αύρα. Τα πρώτα ειδησεογραφικά ρεπορτάζ ενίσχυαν αυτή τη σύγχυση. Για παράδειγμα, ο Μόργκαν Φίλιπς Πράις, ένας ειδικός ανταποκριτής της εφημερίδας Manchester Guardian, ισχυρίστηκε ότι ο «ενδότερος χαρακτήρας του Μπολσεβίκικου κινήματος» ήταν «βασισμένος στις θεωρίες του αναρχισμού και του συνδικαλισμού, τις οποίες διακήρυττε τον προηγούμενο αιώνα ο Μπακούνιν»· «Δεν είναι σε καμία περίπτωση Σοσιαλισμός αλλά Συνδικαλισμός»109.

Έτσι, δεν προκαλεί έκληξη ότι αναρχικοί και συνδικαλιστές ίδρυσαν πολλά από τα Κομμουνιστικά κόμματα εκτός της Ρωσίας – συχνά με μια ακραιφνώς ελευθεριακή και αντικρατική πλατφόρμα – και ότι παρεβρέθηκαν συνδικαλιστές στις πρώτες συνεδριάσεις της Κομιτέρν. Όμως οι περισσότεροι αναρχικοί και συνδικαλιστές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το Μπολσεβίκικο καθεστώς επιβεβαίωσε τις προβλέψεις των Μπακούνιν και Κροπότκιν σχετικά με τον χαρακτήρα ενός επαναστατικού Μαρξιστικού καθεστώτος, επικεντρώνοντας στην καταστολή των Ρώσων και Ουκρανών αναρχικών, καθώς και στην υποταγή των σοβιέτ και των λαϊκών τάξεων στο νέο κράτος. Το ημερολόγιο του Μπέργκμαν από τη Ρωσία εκφράζει εύγλωττα αυτή την αντίληψη:

Τα αναμμένα κάρβουνα της ελπίδας έσβησαν ένα προς ένα. Ο τρόμος και ο δεσποτισμός έχουν συντρίψει τη ζωή που γεννήθηκε τον Οκτώβριο του 1917. Τα συνθήματα της Επανάστασης έχουν αποκηρυχθεί και τα ιδανικά της έχουν πνιγεί στο αίμα των ανθρώπων. Η ανάσα του χθες καταδικάζει σε θάνατο εκατομμύρια: η σκιά του σήμερα κρέμεται σαν μαύρο σάβανο πάνω απ' τη χώρα. Η δικτατορία ποδοπατά τις μάζες. Η επανάσταση είναι νεκρή· το πνεύμα της ουρλιάζει στην ερημιά100.

Η Γκόλντμαν είχε την ίδια στάση111. Το Μπολσεβίκικο κράτος ήταν μια «αεροστεγώς κλειστή δικτατορία», στην οποία «κάθε κανάλι ανθρώπινης επαφής έχει κλείσει ... κάθε σκέψη επιστρέφει στον εαυτό της και η έκφραση πνίγεται», μια «δικτατορία» που «παρέλυσε την πρωτοβουλία και του προλεταριάτου των πόλεων και των αγροτών»112. «Η δικτατορία του προλεταριάτου μετατράπηκε σε μια καταστροφική δικτατορία του Κομμουνιστικού Κόμματος», η οποία χαρακτηρίζεται από τη λαϊκή «ανησυχία και δυσαρέσκεια», με τα «διαφορετικά μερίδια και τις διακρίσεις» να χορηγούνται από το κόμμα. Γεννημένη σε ένα Εβραϊκό γκέτο της Ρωσίας, η Γκόλντμαν μετανάστευσε στις Η.Π.Α., όπου εργάστηκε σε διάφορες δουλειές, όπως αυτή της μοδίστρας και της νοσοκόμας113. Έγινε αναρχική κι είχε δεσμό με τον Μπέργκμαν, τον οποίο βοήθησε να σχεδιάσει την επίθεση τον Φρικ, εξέδωσε το περιοδικό Mother Earth από το 1906 κι έπειτα και ήταν μια ακούραστη υποκινήτρια δράσεων και ομιλήτρια. Μόνο το 1910, η Γκόλντμαν έδωσε 120 ομιλίες σε 37 πόλεις 25 πολιτειών των Η.Π.Α., σε 25.000 ανθρώπους114. Φυλακίστηκε το 1917 και περιγράφηκε από τις αρχές ως «μια από τις πιο επικίνδυνες γυναίκες στην Αμερική», απελάθηκε στη Ρωσία το 1919, έκανε εκστρατείες ενάντια στους Μπολσεβίκους τη δεκαετία του 1920, συμμετείχε στην Ισπανική Επανάσταση του 1936-1939 και πέθανε το 1940.

Η Ε.Σ.Σ.Δ. αποτελούσε ταξική κοινωνία και για τον Μαξίμοφ. Την παρομοίαζε με τις αρχαίες δουλοκτητικές κοινωνίες, που είχαν μια «τάξη δουλοκτητών» με επίκεντρο μια μικρή «ολιγαρχία». Χαρακτηριζόταν από τον «σοσιαλιστικό Καισαρισμό που βασιζόταν στη γραφειοκρατία – τη νέα τάξη που αναδύθηκε από το Μαρξιστικό Κράτος»115. Η «ολιγάριθμη τάξη των γραφειοκρατών» εκμεταλλευόταν «τον υπόλοιπο πληθυσμό ... τους εργάτες, που αναγκάζονταν να παραδώσουν την εργατική τους δύναμη στα χέρια του Κρατικού Τραστ ... να δημιουργούν τη δύναμη αυτού του Τραστ και να βελτιώνουν την οικονομική κατάσταση της διαχειρίστριας τάξης». «Μιμούνταν» τον αστισμό αλλά δεν ήταν καπιταλιστική116. «Η βασική της οικονομική ιδιαιτερότητα ... είναι η παραγωγή με σκοπό τη χρήση και όχι το εμπόριο», με τη διανομή να οργανώνεται από τη γραφειοκρατία και όχι τις αγορές, με όλες τις πλουτοπαραγωγικές πηγές, μέσα στις οποίες συγκαταλέγεται και “το ίδιο το άτομο”, να συγκεντρώνονται στα χέρια του κράτους117.

Στην αρχική ανάλυση του Μαξίμοφ δεν γίνονταν ξεκάθαρες οι δυναμικές που σχηματοποίησαν τον τρόπο παραγωγής της Ε.Σ.Σ.Δ. Υποστήριζε πως το σύστημα λειτουργούσε με σκοπό την αύξηση της ισχύος και του πλούτου της άρχουσας τάξης, αλλά αυτό ήταν ασαφές. Για τους αναρχικούς, όλα τα ταξικά συστήματα λειτουργούν προς όφελος της άρχουσας τάξης118. Η ίδια προβληματική εντοπίζεται και σε άλλα κείμενα αναρχικών της εποχής. Έτσι, ο Κούμπο Γιουζούρου (1903-1961), ένας Ιάπωνας αγωνιστής του συνδικαλιστικού Ελευθεριακού Ομοσπονδιακού Συμβουλίου των Εργατικών Σωματείων της Ιαπωνίας (το οποίο συνήθως αναφερόταν ως Νίχον Τζικύο χάριν συντομογραφίας), υποστήριξε ότι «η Μαρξιστική ταξική πάλη δεν βάζει τέλος την διαπάλη ή την αντίθεση με ταξύ των τάξεων, αλλά αντιστρέφει τη θέση των αντιτιθέμενων τάξεων. ... Ο στόχος της είναι να αντικαταστήσει τη μία άρχουσα τάξη με μία άλλη.»119. Ο Μαξίμοφ και ο Κούμπο δεν εξηγούν γιατί η βιομηχανική βάση της Ε.Σ.Σ.Δ. αναπτύχθηκε τόσο ραγδαία κατά την εποχή του Στάλιν και των επιγόνων του. Δεν εξηγούν επίσης το γιατί μετατράπηκε σε επεκτατική δύναμη από τη δεκαετία του 1930 και μετά.

Η προσέγγιση των Μαξίμοφ και Κούμπο είχε αδιαμφισβήτητα το μεγάλο πλεονέκτημα της ανάδειξης του γεγονότος ότι η Ε.Σ.Σ.Δ. ήταν ένα ταξικό σύστημα και ήταν περισσότερο πειστική από την αντίληψη που ανέπτυξε ο ηλικιωμένος Κροπότκιν ότι το Μπολσεβίκικο καθεστώς ήταν ένα σύστημα «κρατικού κομμουνισμού»120. Αυτή η διατύπωση δεν καθιστούσε ξεκάθαρο το αν η Ε.Σ.Σ.Δ. ήταν όντως ένα ταξικό σύστημα και υπονοούσε, αντίθετα με τον Μαξίμοφ, ότι η διανομή βασιζόταν στις ανάγκες. Αν η Ε.Σ.Σ.Δ. ήταν κομμουνιστική – ακόμη και κρατική κομμουνιστική – τότε γιατί η «καταστροφική δικτατορία του Κομμουνιστικού Κόμματος» σχετιζόταν με «διαφορετικά μερίδια και διακρίσεις», όπως ανέφερε η Γκόλντμαν121; Αν υπήρχαν διαφορετικά μερίδια και διακρίσεις, τότε ποιος – ή μάλλον, ποια τάξη – έπαιρνε τις αποφάσεις;

Μια άλλη αναρχική και συνδικαλιστική ανάλυση υιοθέτησε την ιδέα του κρατικού καπιταλισμού και εστίασε στη θέση ότι το Σοβιετικό κράτος αποτελούσε τον μοναδικό καπιταλιστή, που εκμεταλλευόταν την εργασία και καρπωνόταν της υπεραξία της μέσα από την πώληση των εμπορευμάτων για λογαριασμό μιας τάξης που είχε ως κέντρο τους κρατικούς διαχειριστές, οι οποίοι έλεγχαν τα μέσα παραγωγής. Αν και οι συμβουλιακοί κομμουνιστές, όπως και μια μερίδα Τροτσκιστών ανέπτυξαν επίσης θεωρίες που χαρακτήριζαν την Ε.Σ.Σ.Δ. ως κρατικό καπιταλισμό, η αναρχική ανάλυση φαίνεται να είναι η πρώτη που έγινε από σοσιαλιστές. Η θεωρία του κρατικού καπιταλισμού ήταν η κεντρική γραμμή σκέψης του Μαξίμοφ. Έλεγε το 1918:

Αντί για εκατοντάδες χιλιάδες ιδιοκτήτες, υπάρχει τώρα μόνο ένας, ο οποίος υπηρετείται από ένα ολόκληρο γραφειοκρατικό σύστημα και μία νέα «κρατικοποιημένη» ηθική. Το προλεταριάτο δουλοπαροικοποιείται σταδιακά από το κράτος. Οι άνθρωποι μετατρέπονται σε υπηρέτες, πάνω από τους οποίους έχει αναδυθεί μια νέα τάξη διαχειριστών ... αν και τα στοιχεία της ταξικής ανισότητας είναι δυσδιάκριτα μέχρι στιγμής, είναι ζήτημα χρόνου το να παραχωρηθούν προνόμια στους διαχειριστές ... Έτσι, σήμερα κινούμαστε όχι προς τον σοσιαλισμό αλλά προς τον κρατικό καπιταλισμό ... Ο μοναδικός ιδιοκτήτης και ο κρατικός καπιταλισμός σχηματίζουν ένα νέο φράγμα απέναντι στα κύματα της κοινωνικής μας επανάστασης122.

Ο Μπέργκμαν περιέγραφε επίσης την Ε.Σ.Σ.Δ. ως «μια χώρα μερικώς κρατική καπιταλιστική και μερικώς ιδιωτική καπιταλιστική» και υποστήριζε ότι το κράτος, που έχει επικεφαλής μια «νέα τάξη» αντικατέστησε τον καπιταλιστή στη θέση του εργοδότη123.

Ο «Βολίν» (1882-1945) είχε μια παρόμοια ανάλυση. Το Βολίν ήταν το ψευδώνυμο του Βσέβολοντ Έιχενμπάουμ, που γεννήθηκε σε μια ρωσοεβραϊκή οικογένεια επιστημόνων. Σπούδασε νομικά και ριζοσπαστικοποιήθηκε κατά την Ρώσικη εξέγερση του 1905. Εξορίστηκε με απόφαση δικαστηρίου. Πιο συγκεκριμένα, είχε συνδεθεί με το Σοσιαλιστικό Επαναστατικό Κόμμα (S.R.), που σχηματίστηκε το 1901. Το S.R., που διαιρούταν σε τρεις πτέρυγες, τη Δεξιά, την Αριστερή και τους Μαξιμαλιστές (των οποίων η οπτική ήταν συχνά κοντά στον αναρχισμό), αποτέλεσε εξέλιξη των ναροτνικών του δεκάτου ένατου αιώνα και ήταν μακράν το μεγαλύτερο επαναστατικό κόμμα της Ρωσίας. Ο Βολίν πέρασε τον αναρχισμό, έφυγε από τη Γαλλία, στην οποία ήταν εξόριστος, για τις Η.Π.Α. το 1915, προκειμένου να αποφύγει διώξεις γι' αντιπολεμική δραστηριότητα κι επέστρεψε στη Ρωσία το 1917124. Δραστηριοποιήθηκε στην εφημερίδα Golos Truda, πέρασε στην Ουκρανία όπου βοήθησε στην ίδρυση της περιφερειακής αναρχικής ομοσπονδίας Ναμπάτ (“Συναγερμός” - Συνομοσπονδία Αναρχικών Οραγώσεων) και συμμετείχε ενεργά στην Ουκρανική Επανάσταση του 1918-1921, για την οποία θα συζητήσουμε λεπτομερώς στα κεφάλαια 9 και 10. Όταν οι Μπολσεβίκοι συνέτριψαν τους Ουκρανούς αναρχικούς, ο Βολίν εξορίστηκε στη Γαλλία όπου και έζησε μέχρι το θάνατό του το 1945.

Η Άγνωστη Επανάσταση του Βολίν, που γράφτηκε ανάμεσα στο 1917 και το 1921, είναι ο ορισμός της αναρχικής μελέτης της Ρώσικης και της Ουκρανικής Επανάστασης. Το βασικό σημείο αυτού του έργου είναι ότι υπήρχε μια «σαφής και ασυμφιλίωτη αντίφαση ανάμεσα στην πραγματική Επανάσταση», που βασιζόταν στο «τεράστιο κι ελεύθερο δημιουργικό κίνημα των εργατικών μαζών» και την «θεωρία και πρακτική της αυταρχικότητας και του κρατισμού» που ασκήθηκε από τους Μπολσεβίκους125. «Η κυβέρνηση εθνικοποίησε και μονοπώλησε τα πάντα, ακόμα και το λόγο και τη σκέψη». Το Μπολσεβίκικο κράτος έγινε ο καθολικός γαιοκτήμονας και οι αγρότες «πραγματικοί δουλοπάροικοι». Επίσης απαλλοτρίωσε «τις δουλειές, τα εργοστάσια, (και) τα ορυχεία», μετατρεπόμενο στον «μοναδικό εκκινητή, οργανωτή κι εμψυχωτή του συνόλου της ζωής στη χώρα»126. Ενίσχυε τη δύναμή του μέσα από μια συγκεντρωτική διαχείριση και δικτύωση της αστυνομικής τρομοκρατίας. Το σύστημά του ήταν «ολοκληρωτικό» και «πλήρης κρατικός καπιταλισμός»:

Κρατικός καπιταλισμός: τέτοιο είναι το οικονομικό, λογιστικό, κοινωνικό και πολιτικό σύστημα της Ε.Σ.Σ.Δ., με όλες του τις λογικές συνέπειες κι εκφάνσεις σ' όλες τις σφαίρες της ζωής – υλική, ηθική και πνευματική. Η σωστή ονομασία της θα έπρεπε ... να είναι ... Ε.Κ.Κ.Δ., δηλαδή Ένωση Κρατικών Καπιταλιστικών Δημοκρατιών. ... Αυτό είναι το πιο σημαντικό σημείο. Πρέπει να γίνει κατανοητό πριν απ' οτιδήποτε άλλο. Όλα τα υπόλοιπα αποτελούν επακόλουθα127.

Η κατάσταση της ρώσικης εργατικής τάξης ήταν κατ' ουσίαν ίδια με αυτή των εργατών στις άλλες καπιταλιστικές χώρες, εκτός του ότι υπήρχε μόνο ένας εργοδότης, το κόμμα-κράτος, στα συλλογικά χέρια του οποίου συγκεντρώνονταν όλα τα μέσα παραγωγής, προς όφελος της «κρατικής μπουρζουαζίας»128. Οι αγρότες βρίσκονταν σε ακόμη χειρότερη κατάσταση: έχοντας χάσει τα μεγάλα κτήματα από το 1917, δέχτηκαν την τρομοκρατία των Μπολσεβίκων από το 1918, έχασαν τον έλεγχο της γης και μέχρι τη δεκαετία του 1930 είχαν μετατραπεί σε μία τάξη ανελεύθερων μισθωτών εργατών σε τεράστιες κρατικές «κολεκτιβοποιημένες» φάρμες.

Οι Μαξίμοφ και Βολίν δεν είχαν κανένα λόγο να βλέπουν με συμπάθεια το Μπολσεβίκικο καθεστώς. Η Golos Truda κατεστάλη και αμφότεροι καταδικάστηκαν σε θάνατο. Το 1921, όντας φυλακισμένοι, οι δύο άνδρες ξεκίνησαν απεργία πείνας και απελευθερώθηκαν μόνο μετά από τη μεσολάβηση των συνδικαλιστών που συμμετείχαν στις συνεδριάσεις της Προφιντέρν. Αυτές οι εμπειρίες προκατέβαλαν αμφότερους αρνητικά απέναντι στον Μπολσεβικισμό (όμως οι αναλύσεις τους δεν μπορούν να υποτιμηθούν) και διαμόρφωσαν μέρος της στάσης τους απέναντι στην Ε.Σ.Σ.Δ. και τους άρχοντες της. Ο Ρόκερ κατέληξε ανεξάρτητα στα ίδια συμπεράσματα:

Αυτό που σήμερα αποκαλείται με αυτό το όνομα (σοσιαλισμός) στη Ρωσία – και οι απερίσκεπτοι άνθρωποι του εξωτερικού το επαναλαμβάνουν μηχανικά – είναι στην πραγματικότητα η τελευταία λέξη του σύγχρονου μονοπωλιακού καπιταλισμού που χρησιμοποιεί την οικονομική δικτατορία των τραστ και των καρτέλ για το σκοπό της εξολόθρευσης κάθε ανεπιθύμητου ανταγωνιστή και τον εκφυλισμό ολόκληρης της οικονομικής ζωής σε συγκεκριμένες απόλυτες νόρμες. Η τελική κατάληξη αυτής της ανάπτυξης δεν είναι ο σοσιαλισμός αλλά ο κρατικός καπιταλισμός, με όλα του τα αναπόφευκτα συμπληρώματα· τη νέα οικονομική φεουδαρχία και τη νέα δουλοπαροικία. Αυτό είναι το πραγματικό σύστημα που λειτουργεί στη Ρωσία129.

Υπάρχουν προφανείς Μαρξιστικές ενστάσεις για την αναρχική θεωρία του κρατικού καπιταλισμού. Μια από αυτές είναι ότι ο νόμος της αξίας δεν λειτουργούσε κανονικά στην Ε.Σ.Σ.Δ., κυρίως γιατί το κράτος, όντας ο μοναδικός ιδιοκτήτης, χειριζόταν μια ανταγωνιστική εσωτερική αγορά. Όμως, όπως έχουμε ήδη δει, η ευρύτερη αναρχική παράδοση δεν αντιλαμβάνεται το νόμο της αξίας ως το κεντρικό στοιχείο του καπιταλισμού, άρα δεν θεωρεί πως ο κεντρικός καθορισμός των τιμών αποτελεί σοβαρή ένσταση απέναντι στη θεωρία του κρατικού καπιταλισμού.

Μια άλλη σχετική ένσταση έχει να κάνει με την οπτική ότι στη Σοβιετική οικονομία δεν υπήρχε ανταγωνισμός, καθώς αυτή οργανωνόταν από το κράτος. Όμως το αντεπιχείρημα είναι ότι, όπως ακριβώς στον καπιταλισμό δεν υπάρχει ανταγωνισμός στο εσωτερικό των επιχειρήσεων, έτσι και στην «Ε.Κ.Κ.Δ.», η οποία ήταν μια τεράστια επιχείρηση, ανταγωνισμός μπορούσε να υπάρξει μόνο σε διεθνές επίπεδο, με άλλες καπιταλιστικές επιχειρήσεις. Αυτό σημαίνει ότι ο ανταγωνισμός του εικοστού αιώνα μεταξύ των Η.Π.Α. και της Ε.Σ.Σ.Δ. δεν ήταν μια αντιπαράθεση μεταξύ δύο ριζικά διαφορετικών συστημάτων, αλλά μία μορφή διακαπιταλιστικού ανταγωνισμού. Μια τρίτη Μαρξιστική ένσταση απέναντι στη θεωρία του κρατικού καπιταλισμού αφορά το ζήτημα της ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής. Αυτό το ζήτημα είναι περίπλοκο και τρομερά αποκαλυπτικό για τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται την τάξη ως τέτοια οι αναρχικοί απ' τη μία και οι κλασικοί Μαρξιστές απ' την άλλη. Θα συζητηθεί σε αρκετό βάθος στη συνέχεια.

Αυτό που αξίζει να σημειωθεί για την ώρα είναι ότι οι αναρχικοί και οι συνδικαλιστές υποστήριζαν ότι η εξέλιξη της Ε.Σ.Σ.Δ. σε ταξικό σύστημα και σκληρή δικτατορία δεν ήταν παρέκκλιση από τον κλασικό Μαρξισμό αλλά η λογική του κατάληξη. Ο Στάλιν δεν «έπεσε από το φεγγάρι», καθώς όλα εκείνα τα στοιχεία που αργότερα αποκλήθηκαν Σταλινισμός – καταστολή, στρατόπεδα εργασίας, εξολόθρευση αντιφρονούντων, συντριβή των σωματείων και των αγροτών, επιβολή του επίσημου δόγματος από το κράτος – είχαν δημιουργηθεί από το 1917, τότε που τα ηνία κρατούσαν ο Λένιν και ο Τρότσκι130. Αν το σύστημα ήταν ο κρατικός καπιταλισμός, το συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι η ευρύτερη αναρχική παράδοση δεν θα έπρεπε να στηρίξει καμία από τις πλευρές του Ψυχρού Πολέμου, από το 1945 κι έπειτα, καθώς οι δύο αυτές πλευρές ήταν αντίπαλα καπιταλιστικά μπλοκ που προωθούσαν την ατζέντα των κυρίαρχων τάξεων τους. Δεν υπήρχε τίποτα το προοδευτικό ή σοσιαλιστικό στο Ανατολικό μπλοκ και η διάλυσή του σε πολλές επαρχίες κατά το διάστημα 1989-1991 δεν ήταν ήττα των λαϊκών τάξεων και του σοσιαλισμού· ήταν μια στιγμή της εξέλιξης της ταξικής κοινωνίας. Πράγματι, στο βαθμό που η ταξική πάλη έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην κατάρρευσή του και δημιούργησε λίγο χώρο δημοκρατίας, η κρίση του Ανατολικού μπλοκ ήταν μια λαϊκή νίκη.

Συνεχίζεται

This page can be viewed in
English Italiano Deutsch
© 2005-2024 Anarkismo.net. Unless otherwise stated by the author, all content is free for non-commercial reuse, reprint, and rebroadcast, on the net and elsewhere. Opinions are those of the contributors and are not necessarily endorsed by Anarkismo.net. [ Disclaimer | Privacy ]