user preferences

Μια εισαγωγή στον αναρχισμό - Μέρος Β'

category Διεθνή | Αναρχικό κίνημα | Γνώμη / Ανάλυση author Monday February 04, 2013 17:20author by Dmitri (republishing) - MACG (personal capacity) Report this post to the editors

Σύμφωνα με τον Ερρίκο Μαλατέστα

Μια εισαγωγή στον αναρχισμό σύμφωνα με τον Ερρίκο Μαλατέστα - Αυτή είναι μια αναθεωρημένη εκδοχή της διάλεξης που δόθηκε στις 18 Νοέμβρη 2009 στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Σάιμον Φρέιζερ, στο Βανκούβερ της Βρετανικής Κολομβίας του Καναδά. Το κείμενο αυτό είναι μια εισαγωγή στον αναρχισμό, όπως εξηγείται από έναν από τους επιφανέστερους εκπροσώπους του, τον Ιταλό αναρχικό Ερρίκο Μαλατέστα.
malatest9smal.jpg

Ακόμη κι αν υποθέσουμε ότι η κυβέρνηση δεν μετατρέπεται αναγκαστικά η ίδια σε μια διαιωνιζόμενη και αυτο-ενισχυούμενη προνομιούχο τάξη, “τι έχει να προσθέσει η κυβέρνηση”, ρωτά ο Μαλατέστα, “στις υφιστάμενες ηθικές κι υλικές δυνάμεις της κοινωνίας;”. Πριν απαντήσει στην ερώτηση αυτή ο Μαλατέστα εξηγεί στο σημείο αυτό μια μεθοδολογική προϋπόθεση η οποία συνδέει πολλές από τις ιδέες που αναλύθηκαν έως τώρα, όπως η απλουστευτική θεώρηση της κυβέρνησης ως αποτελούμενης από άτομα, την θεώρηση της κοινωνίας ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης των ατομικών διαθέσεων, του εθελοντισμού και της κοινωνικής απροσδιοριστίας.

Η εικασία αυτή είναι μια εκδοχή εκείνου που, στις κοινωνικές επιστήμες του εικοστού αιώνα έχει ονομαστεί μεθοδολογικός ατομικισμός, σε αντίθεση με τον μεθοδολογικό ολισμό. Εν συντομία, ο τελευταίος εξηγεί την συμπεριφορά των ατόμων βάσει της επιρροής και των περιορισμών που θέτει σε κάθε ένα άτομο το κοινωνικό σύνολο· το τελευταίος εξηγεί τα κοινωνικά σύνολα ως αποτέλεσμα των περίπλοκων αλληλεπιδράσεων μεταξύ των πρωταγωνιστών. Ο Μαλατέστα ξεκαθαρίζει τις μεθοδολογικές εικασίες του ως εξής:

Το αληθινό ον είναι ο άνθρωπος, το άτομο. Αν η κοινωνία ή η συλλογικότητα -και το Κράτος ή η κυβέρνηση που λέει ότι τα εκπροσωπεί- δεν είναι ρηχή αφαίρεση, πρέπει να αποτελείται από άτομα. Κάθε σκέψη και ανθρώπινη δράση έχει αναπόφευκτα την προέλευσή της στον οργανισμό του κάθε ατόμου και γίνονται σκέψεις και πράξεις συλλογικές όταν είναι ή γίνονται αποδεκτές από άλλα άτομα.

Γι' αυτό η κοινωνική δράση δεν είναι ούτε άρνηση ούτε συμπλήρωμα της ατομικής πρωτοβουλίας αλλά είναι αποτέλεσμα πρωτοβουλιών, σκέψεων και δράσεων όλων των ατόμων που απαρτίζουν την κοινωνία· ένα αποτέλεσμα το οποίο, όταν όλα τα άλλα πράγματα είναι ισότιμα, καθίσταται μεγαλύτερο ή μικρότερο αν οι ατομικές δυνάμεις κατευθύνονται προς έναν κοινό στόχο ή αν διαιρούνται ή είναι ανταγωνιστικές. Και αν αντίθετα κάποιος εννοεί κυβερνητική δράση όταν μιλά για κοινωνική δράση, όπως κάνουν οι εξουσιαστές, τότε και αυτό είναι αποτέλεσμα ατομικών δυνάμεων, αλλά εκείνων μόνο των ατόμων που σχηματίζουν την κυβέρνηση ή που λόγω της θέσεώς τους μπορούν να επηρεάζουν την πολιτική της κυβέρνησης.

Όταν μιλάμε για τον μεθοδολογικό ατομικισμό πρέπει να δώσουμε έμφαση στον όρο “μεθοδολογικός”. Για τον Μαλατέστα ο άνθρωπος είναι ουσιωδώς ον κοινωνικό του οποίου η ζωή δεν μπορεί καν να εννοηθεί χωρίς την συνεργασία. Γι’ αυτόν η αλληλεγγύη είναι η υψηλότερη ανθρώπινη προδιάθεση. Για τον λόγο αυτό δεν είναι ατομικιστής από ηθικής ή πολιτικής πλευράς.

Επίσης, ερμηνεύει την κοινωνία μεθοδολογικά ως “φαινόμενο σύνθεσης”, για να χρησιμοποιήσουμε έναν άλλον σύγχρονο όρο που αποδίδεται στον Raymond Boydon16. Είναι σημαντικό, επίσης, ότι η προσέγγιση αυτή επεκτάθηκε από το περιγραφικό στο κανονιστικό/δεοντολογικό πεδίο. Εδώ ο Μαλατέστα στέκεται ξεκάθαρα απέναντι στο μεθοδολογικό ολισμό που χαρακτήριζε τον μαρξισμό. Υπό μια μεθοδολογικά ατομικιστική προοπτική δεν υπάρχει καθαυτό δράση της “κοινωνίας”, ούτε και δράση των θεσμών ως συνόλων, αλλά μόνον αλληλεπίδραση ατόμων. Έτσι, ο Μαλατέστα εγείρει ένα ζήτημα για την δράση των κυβερνητών:

Αν από τον νόμο και ολόκληρη την δραστηριότητα της κυβέρνησης αφαιρεθούν όλα όσα υφίστανται προς υπεράσπιση της προνομιούχου μειονότητας και αντιπροσωπεύουν τις επιθυμίες της τελευταίας, τι απομένει που δεν αποτελεί παρά δράση του καθενός;... Στην πραγματικότητα, το μεγαλύτερο, το σημαντικότερο τμήμα της κοινωνικής ζωής εκπληρώνεται, ακόμη και σήμερα, έξω από την κυβερνητική παρέμβαση.

Βέβαια σε κάθε μεγάλο συλλογικό εγχείρημα η διαίρεση της εργασίας, η τεχνική διαχείριση, η διεύθυνση, κ.λπ. είναι απαραίτητα. Αλλά οι εξουσιαστές κάνουν αδέξια λογοπαίγνια ώστε να παράξουν, μέσα από την πραγματική ανάγκη οργάνωσης της εργασίας, έναν raison d'etre για την κυβέρνηση.

Για κάθε κοινωνική λειτουργία, συμπεριλαμβανομένων της εσωτερικής και εξωτερικής άμυνας της κοινωνίας, η ανάθεση σε μια κυβέρνηση αυτών των λειτουργιών δεν προσθέτει ουδέν όφελος σε ό,τι θα μπορούσε να επιτευχθεί χωρίς αυτήν.
Πολλοί νομίζουν ότι αν δεν υπήρχαν καραμπινιέροι, αστυνομικοί και δικαστές ο καθένας θα μπορούσε να σκοτώσει, να βιάσει, να βλάψει τους άλλους κατά τα γούστα του· και ότι οι αναρχικοί, στο όνομα των αρχών τους, θα ήθελαν να γίνει σεβαστή αυτή η παράξενη ελευθερία η οποία παραβιάζει και καταστρέφει την ελευθερία και την ζωή των άλλων.

Σε αντίθεση με αυτή την γελοία ερμηνεία ο Μαλατέστα ξεκαθαρίζει τι εννοούν οι αναρχικοί όταν μιλούν για ελευθερία:
Η ελευθερία που επιθυμούμε για εμάς και τους άλλους δεν είναι μια απόλυτη μεταφυσική, αφηρημένη ελευθερία που στην πράξη αναπόφευκτα μεταφράζεται σε καταπίεση των αδυνάτων· αλλά είναι ελευθερία αληθινή, εφικτή ελευθερία που είναι η συνειδητή κοινότητα συμφερόντων, η εθελοντική αλληλεγγύη. Κηρύσσουμε το ρητό ΚΑΝΕ Ο,ΤΙ ΕΠΙΘΥΜΕΙΣ και με αυτό συνοψίζουμε το πρόγραμμά μας, διότι υποστηρίζουμε... ότι σε μια αρμονική κοινωνία, σε μια κοινωνία χωρίς κυβερνήσεις και χωρίς ιδιοκτησία, ο κάθε ένας θα ΕΠΙΘΥΜΕΙ Ο,ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΠΡΑΞΕΙ.

Έχει υποστηριχθεί ότι “η πεποίθηση πως, αν τα άτομα αφήνονταν να επιδιώξουν μόνα τους τις φυσικές τους επιθυμίες το αποτέλεσμα θα ήταν το γενικό όφελος, είναι παρόν στον αναρχισμό όσο και στον πρώιμο φιλελευθερισμό”17. Ο ισχυρισμός αυτός πιθανόν αντανακλά μια διαδεδομένη άποψη για τον αναρχισμό. Πώς ταιριάζει με τις απόψεις του Μαλατέστα; Πιστεύω ότι δεν ταιριάζει. Στην περίπτωση του εθελοντιστή Μαλατέστα το “κάνε ό,τι επιθυμείς” πρέπει ανεπιφύλακτα να ερμηνευθεί ως “κάνε ό,τι επιθυμείς κατά την επιδίωξη του κοινού καλού” αν θέλουμε να το συμβιβάσουμε με τον ισχυρισμό “καθένας θα επιθυμεί ό,τι πρέπει να πράξει”. Με άλλα λόγια, η αληθινή σημασία του ρητού είναι “κάνε ό,τι επιθυμείς ως προς το να πράττεις ό,τι πρέπει να πράττεις”. Αν πράγματι δεν υπάρχουν άτομα που ενεργούν αυθόρμητα προς όφελος όλων, δηλαδή από αλληλεγγύη, δεν μπορεί να υπάρξει αναρχία, όπως εύκολα μπορεί να αναγνωρίσει ο Μαλατέστα. Αυτό που στ' αλήθεια απορρίπτει ο Μαλατέστα είναι η ιδέα του “καλού δια της βίας”. Το κοινό καλό μπορεί να είναι το αποτέλεσμα μόνον των αυθόρμητων προσπαθειών των κοινωνικών παραγόντων. Αλλά το κοινό καλό πρέπει να επιδιώκεται εσκεμμένως.

* * *

Οι αναρχικές κριτικές της κυβέρνησης συνήθως συνοδεύονται με ένα παγιωμένο σύνολο ερωτήσεων που αμφισβητούν το εφικτό της αναρχίας. Ο Μαλατέστα παρέχει ένα δείγμα αυτών των ερωτήσεων, υπογραμμίζοντας το πόσο συχνά αυτές προσεγγίζουν το παράδοξο:

...Κι αν υποθέταμε ότι οι κάτοικοι της Σιβηρίας θελήσουν να περάσουν τον χειμώνα στην Νίκαια; Κι όλοι θέλουν να φάνε πέρδικα και να πιουν κρασί από την επαρχία Κιάντι; Και ποιος θα κάνει του μεταλλωρύχου ή του ναύτη; Και ποιος θα καθαρίσει τα αποχωρητήρια;

Η απάντηση του Μαλατέστα η καθιερωμένη αναρχική:

Αν πράγματι οι αναγνώστες μας περιμένουν μια απάντηση..., η οποία αυτή τη συγκεκριμένη στιγμή είναι περισσότερο από προσωπική άποψη... έχουμε αποτύχει να τους εξηγήσουμε τι είναι ο αναρχισμός.

Νοιαζόμαστε για όλα τα προβλήματα της κοινωνικής ζωής... Για τον λόγο αυτό όντως έχουμε τις λύσεις μας που, αναλόγως των περιστάσεων, φαίνονται σε εμάς είτε οριστικές ή πρόσκαιρες... Το γεγονός όμως ότι επειδή σήμερα, με τα στοιχεία που έχουμε, εξετάζουμε με έναν συγκεκριμένο τρόπο κάποιο πρόβλημα δεν σημαίνει ότι θα το αντιμετωπίσουμε με τον τρόπο αυτόν και στο μέλλον...

Ο Μαλατέστα, όμως, αναπτύσσει περαιτέρω τις αιτιάσεις του με τρόπο σαφή και γνήσιο. Το απόσπασμα που ακολουθεί είναι, ίσως, το σημαντικότερο σε ολόκληρο το έντυπο:

Στο κάτω-κάτω ένα πρόγραμμα που ασχολείται με τις βάσεις της κοινωνικής δομής δεν μπορεί παρά να προτείνει μεθόδους. Και αυτή η μέθοδος είναι που, πάνω απ' όλα, διακρίνει μεταξύ των κομμάτων και καθορίζει τις ιστορικές σημασία τους. Πέραν της μεθόδου, όλοι μιλούν ότι θέλουν την ευημερία της ανθρωπότητας και πολλοί πράγματι την θέλουν· τα κόμματα εξαφανίζονται και μαζί με αυτά όλες οι δράσεις που οργανώθηκαν και κατευθύνθηκαν προς έναν συγκεκριμένο στόχο. Για τον λόγο αυτό πρέπει να θεωρούμε την αναρχία πάνω απ' όλα ως μια μέθοδο.

Στην παράγραφο αυτή η αναρχία δεν ορίζεται στατικά ως ένα προσχέδιο, μια ιδανική περιγραφή του τρόπου που πρέπει να οργανωθεί ως σύνολο μια τέλεια κοινωνία· αντίθετα περιγράφεται δυναμικά ως μέθοδος που προσδιορίζει μια ανοικτή ως προς τους στόχους διαδικασία, η οποία εγγυάται την καλύτερη δυνατή κοινωνία και χωρίς να περιγράφει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Τέτοια είναι μέθοδος της ελευθερίας.

Για την καλύτερη κατανόηση της ιδέας της αναρχίας ως μεθόδου, μπορούμε να συγκρίνουμε την αναρχία με την δημοκρατία. Αν κάποιος ρωτήσει: “πώς αντιμετωπίζει η δημοκρατία το ζήτημα”, ας πούμε, “της υγειονομικής περίθαλψης;” η απάντηση θα μπορούσε να είναι ότι δεν μπορεί να δοθεί απάντηση εκ των προτέρων και ότι η ουσία της δημοκρατίας είναι ότι η πολιτική αποφασίζεται από το εκλεγμένο κοινοβούλιο. Και στις δυο περιπτώσεις της δημοκρατίας και της αναρχίας θα αποτελούσε κατηγορικό σφάλμα η απαίτηση λεπτομερούς περιγραφής της κοινωνίας, διότι η ουσία τέτοιων εννοιών είναι ότι η ακριβής μορφή της κοινωνίας επαφίεται στα μέλη της.

Στο σημείο αυτό ο Μαλατέστα αντιπαραθέτει την αναρχική μέθοδο με τις κυριότερες εναλλακτικές της: Οι μέθοδοι από τις οποίες τα διάφορα μη αναρχικά κόμματα αναμένουν ή ισχυρίζονται ότι αναμένουν το μεγαλύτερο καλό όλων, μπορούν να αναχθούν σε δυο: την εξουσιαστική και την επονομαζόμενη φιλελεύθερη. Η πρώτη εμπιστεύεται σε λίγους τη διαχείριση της κοινωνικής ζωής και οδηγεί στην εκμετάλλευση και καταπίεση των μαζών από αυτούς. Η δεύτερη βασίζεται στην ελεύθερη ατομική επιχειρηματικότητα και διακηρύσσει, αν όχι την κατάργηση, τουλάχιστον την ελάττωση των κυβερνητικών λειτουργιών στο απολύτως ελάχιστο· επειδή όμως σέβεται την ιδιωτική ιδιοκτησία βασίζεται εξολοκλήρου στην αρχή ο καθένας για τον εαυτό του και στον ανταγωνισμό μεταξύ των ανθρώπων, η ελευθερία που διακηρύσσει είναι η ελευθερία των ισχυρών και των ιδιοκτητών να καταπιέζουν και να εκμεταλλεύονται τους αδυνάτους, όσους δεν έχουν τίποτα· και μακράν του να παράγει αρμονία, τείνει στην περαιτέρω αύξηση του χάσματος μεταξύ φτωχών και πλούσιων που με τη σειρά του οδηγεί σε εκμετάλλευση και κυριάρχηση, με άλλα λόγια σε εξουσία. Αυτή η δεύτερη μέθοδος, δηλαδή ο φιλελευθερισμός, είναι θεωρητικά ένα είδος αναρχίας δίχως σοσιαλισμό και γι' αυτό είναι απλώς ένα ψέμα, αφού η ελευθερία δεν είναι εφικτή χωρίς ισότητα και η αληθινή αναρχία δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την αλληλεγγύη, χωρίς τον σοσιαλισμό.

Στην παράγραφο αυτή έχουμε έναν ξεκάθαρο υπολογισμό των διαφορών μεταξύ αναρχισμού και δεξιάς ελευθεριότητας. Η δεύτερη είναι αναρχία μείον σοσιαλισμό και αλληλεγγύη, όπως δείξαμε πιο πάνω για τον Χάγιεκ, με την οποία οι αναρχικοί μοιράζονται μόνον την υπεράσπιση της μεθόδου της ελευθερίας.

Για τον Μαλατέστα μια κοινωνία που βασίζεται στην μέθοδο της ελευθερίας είναι, επίσης, μια κοινωνία πειραματική και πλουραλιστική, όπως εξηγεί η παράγραφος που ακολουθεί:

Όλα τα προβλήματα που αναπτύσσονται για να αντιμετωπίσουν τις αναρχικές ιδέες είναι, αντίθετα, προς όφελός τους, διότι μόνο η αναρχία δείχνει τον δρόμο που πρέπει να πάρουν, μέσω δοκιμής και σφάλματος, για εκείνες τις λύσεις που ικανοποιούν καλύτερα τις επιταγές της επιστήμης καθώς και τις ανάγκες και επιθυμίες όλων.

Όπως ισχυρίζεται και αλλού ο Μαλατέστα, οι αναρχικές ιδέες “ήσαν το πειραματικό σύστημα που εφαρμόστηκε από το πεδίο της έρευνας σ' εκείνο της κοινωνικής υλοποίησης”18. Και γιατί τα προβλήματα που αναπτύσσονται εναντίον των αναρχικών ιδεών είναι προς όφελός τους; Διότι η πειραματική μέθοδος απαιτεί την μέθοδο της ελευθερίας. Μόνον επιτρέποντας να αναπτυχθούν τα κοινωνικά πειράματα μπορούν να εμφανιστούν και να αναγνωριστούν οι καλύτερες λύσεις. Αντίθετα, το καθεστώς ισχύος ανατρέπει την διαδικασία του κοινωνικού πειραματισμού. Επιπλέον, μια κοινωνία που βασίζεται στον πειραματισμό είναι πλουραλιστική κοινωνία στην οποία μπορούν να δοκιμαστούν διαφορετικές και εφικτές εναλλακτικές λύσεις των κοινωνικών προβλημάτων. Ειδικότερα υπήρξε μια συζήτηση μεταξύ αναρχικών, ιδιαίτερα κατά την δεκαετία του 1880, αν η σοσιαλιστική κοινωνία πρέπει να είναι κολλεκτιβιστική ή κομμουνιστική. Ο κολλεκτιβισμός εξασφαλίζει το προϊόν καθενός προς τον καθένα· ο κομμουνισμός έχει μια διαφορετική άποψη για την διανομή η οποία πρέπει να γίνεται σύμφωνα με τις ανάγκες. Όταν ρωτήθηκε για την άποψή του, το 1896, ο Μαλατέστα απάντησε: “Είμαι κομμουνιστής μόνο υπό την προϋπόθεση ότι δεν είμαι αναγκασμένος να είμαι τέτοιος. Δηλαδή, θεωρώ τον κολλεκτιβισμό αναγκαία λύση για την διασφάλιση του ελευθεριακού χαρακτήρα του κομμουνισμού” 19.

Πράγματι, η λέξη “κομμουνισμός” δεν αναφέρεται πουθενά στο φυλλάδιο. Όταν οι αναρχικοί άφηναν ακαθόριστη την μελλοντική κοινωνία, δεν αγνοούσαν τα προβλήματα. Ήσαν πράγματι “πολύ ανήσυχοι για όλα τα προβλήματα της κοινωνικής ζωής” και είχαν τις δικές τους λύσεις. Πίστευαν ότι τα προβλήματα έπρεπε να αντιμετωπιστούν και να βρεθούν λύσεις. Η πειραματική μέθοδος ήταν, πράγματι, αναγκαία ακριβώς επειδή τα προβλήματα ήταν σοβαρά και οι λύσεις δεν βρίσκονταν εύκολα. Αλλά το ζήτημα της απροσδιοριστίας της μελλοντικής κοινωνίας ήταν ότι, οι προτεινόμενες λύσεις ήταν όλες πρόσκαιρες και προσωπικές απόψεις, αλλά καμιά τους δεν εγγραφόταν στο αναρχικό πρόγραμμα. Κάτι τέτοιο ανέτρεπε το νόημα του αναρχισμού. Ο αναρχισμός υπερασπιζόταν, μόνο, μια μέθοδο.

Στην επόμενη παράγραφο έχουμε ένα παράδειγμα του τρόπου που η πειραματική, πλουραλιστική μέθοδος της ελευθερίας αναμένεται να λειτουργήσει:

Πώς θα εκπαιδευτούν τα παιδιά; Δεν γνωρίζουμε. Τι θα κάνουμε, λοιπόν; Γονείς, παιδαγωγοί και όλοι όσοι ενδιαφέρονται με το μέλλον της μελλοντικής γενιάς θα συναντηθούν, θα συζητήσουν, θα συμφωνήσουν ή θα διαφωνήσουν ανάλογα με τις απόψεις τους και θα εφαρμόσουν τις μεθόδους τις οποίες θεωρούν καλύτερες. Και εκείνη η μέθοδος που θα εφαρμοσθεί ως η καλύτερη, στο τέλος αυτή θα υιοθετηθεί.

Αυτό που περιγράφεται εδώ είναι η αυθόρμητη διαδικασία. Η έφεση των αναρχικών στον αυθορμητισμό αντιμετωπίζεται γενικά σαν ένα από τα εμφανέστερα παράλογα χαρακτηριστικά τους. Η πίστη στον αυθορμητισμό συνήθως ερμηνεύεται ως η μη πραγματική και άλογη παραδοχή περί καλοκάγαθης ανθρώπινης φύσης, τέτοιας ώστε όλοι να είναι καλά καθώς ο καθένας θα κάνει ό,τι του αρέσει. Συγκεκριμένα, στους αναρχικούς αποδίδεται η προσδοκία ότι, τα συλλογικά αγαθά που παρέχει μια πολύ οργανωμένη κοινωνία μπορούν να παρασχεθούν χωρίς κάποιον αντίστοιχο σχεδιασμό ή συντονισμένη προσπάθεια.

Ας στραφούμε, για συγκριτικούς σκοπούς, σε μια οικεία διαδικασία του σήμερα, την αγορά. Ο Χάγεκ υπογραμμίζει ότι, η κύρια λειτουργία των αγορών είναι να καθίστανται όχημα επικοινωνίας διάσπαρτων γνώσεων περί διαθέσιμων πόρων και αναγκών και να πληροφορούν τα άτομα προς ποια κατεύθυνση πρέπει να στοχεύουν οι προσπάθειές τους για το συνολικό προϊόν. Για το Χάγεκ οι αγορές “βοηθούν στην χρήση της γνώσης πολλών ανθρώπων χωρίς την ανάγκη της συλλογής της πρώτα σε ένα ενιαίο σώμα και γι' αυτό καθιστούν εφικτή τον συνδυασμό της αποκέντρωσης των αποφάσεων και των αμοιβαίων προσαρμογών αυτών των αποφάσεων, τον οποίο συναντούμε σε ένα ανταγωνιστικό σύστημα” 20.

Ο Χάγεκ περιγράφει εδώ ακριβώς μια αυθόρμητη διεργασία. Οι αιτιάσεις του ανήκουν σε μια ευρύτερη τάξη, τις ονομαζόμενες “εξηγήσεις του αόρατου χεριού”, στις οποίες περιλαμβάνονται και οι εξηγήσεις του Nozick περί ελαχίστου κράτους. Για τον Χάγεκ “ο πολιτισμός μας εξαρτάται... από... την εκτεταμένη κλίμακα της ανθρώπινης συνεργασίας... γνωστής ως καπιταλισμός. Για να κατανοήσουμε τον πολιτισμό μας πρέπει να αντιληφθούμε ότι η εκτεταμένη τάξη ήταν αποτέλεσμα όχι του ανθρώπινου σχεδιασμού ή πρόθεσης, αλλά του αυθορμητισμού...” 21.

“Η υπόθεση της ατομικής ελευθερίας βασίζεται κυρίως στην αναγνώριση της αναπόφευκτης άγνοιας όλων μας σχετικά με πολλούς σημαντικούς παράγοντες από τους οποίους εξαρτώνται τα επιτεύγματα των στόχων μας και η ευημερία μας” 22. Εν ολίγοις ο Χάγεκ χαράσσει μια σαφή γραμμή μεταξύ ελευθερίας, αυθορμητισμού και τάξης. Τόσο ο Χάγεκ όσο και ο Μαλατέστα θεωρούν την τάξη και το συλλογικό αγαθό ως προϊόν όχι του σχεδιασμού αλλά της αυθόρμητης διεργασίας. Είτε η άποψη του Χάγεκ είναι άλογη, όπως ισχυρίζονται μερικοί, ή θα πρέπει να αναθεωρηθούν οι απόψεις περί “ολοφάνερου” παραλογισμού της έφεσης των αναρχικών για αυθορμητισμό.

Πώς είναι σίγουρος ο Μαλατέστα ότι τα πράγματα θα εξελιχθούν όπως λέει; Τι θα συμβεί αν τα πράγματα δεν εξελιχθούν έτσι; Στην πραγματικότητα δεν είναι βέβαιος ότι οι εξελίξεις θα είναι τέτοιες. Εξαρτώνται από τον λαό. Με άλλα λόγια, οι περιγραφές του μπορούν να θεωρηθούν κανονιστικές: αυτά πρέπει να συμβούν στην αναρχία για να πραγματοποιηθεί. Και αν οι άνθρωποι δεν καταφέρουν να διαχειριστούν οι ίδιοι τις υποθέσεις τους δεν θα υπάρξει αναρχία και τελικά θα προκύψει μια νέα κυβέρνηση. Για τον εθελοντή Μαλατέστα δεν υπάρχει ευγενής ανθρώπινη φύση ή αναγκαία πορεία της ιστορίας.

Ο Μαλατέστα κλείνει την συζήτηση για τον πειραματικό και πλουραλιστικό χαρακτήρα της αναρχικής κοινωνίας με έναν τρίτο και τελευταίο ορισμό της αναρχίας η οποία συνοψίζει και διαυγάζει τους προηγούμενους:

Η αναρχία, από κοινού με τον σοσιαλισμό, έχει ως βάση της, σημείο αναχώρησης, ουσιώδες περιβάλλον, την ισότητα των συνθηκών· φάρος της είναι η αλληλεγγύη και μέθοδός της η ελευθερία. Όπως ο ορισμός της αναρχίας ως “κοινωνίας φίλων” και ο ορισμός αυτός, επίσης, ίσως φανεί παραπλανητικά απλός με τις αναφορές του στην καθιερωμένη τριάδα αρχών, ισότητα, αδελφοσύνη, ελευθερία που θυμίζουν την Γαλλική Επανάσταση. Αυτό που έχει σημασία, όμως, είναι ο ρόλος που αποδίδεται σε κάθε αξία: η ισότητα είναι σημείο εκκίνησης, η αλληλεγγύη είναι φάρος και η ελευθερία είναι η μέθοδος.

Ο ορισμός είναι πολύ γενικός και χωρίς αναφορές σε συγκεκριμένες λύσεις κοινωνικών προβλημάτων. Ο Μαλατέστα δεν διευκρινίζει πώς θα μοιάζει μια αναρχική κοινωνία. Ο ορισμός του όμως είναι πολύ χαρακτηριστικός. Πρώτα απ' όλα ισότητα των μέσων σημαίνει κοινή κατοχή των μέσων παραγωγής. Εδώ περιγράφεται μια σοσιαλιστική κοινωνία. Ο αναρχο-καπιταλισμός δεν αποτελεί επιλογή. Ο σοσιαλισμός, όμως, δεν είναι ένα σημείο καταληκτικό· είναι απλώς ένα σημείο εκκίνησης μια ανοικτής διαδικασίας. Φάρο αυτής της κοινωνικής εξέλιξης αποτελεί η αλληλεγγύη. Αυτή η θέση βρίσκεται σε άμεση αντίθεση με εκείνα τα ατομικιστικά ρεύματα που θεωρούν την αυτοεπιβεβαίωση και τον εγωισμό ως τα θεμέλια του αναρχισμού και βρίσκουν στήριξη στις ιδέες του Γερμανού φιλοσόφου Μαξ Στίρνερ, συγγραφέα του “Ο Μοναδικός και το Δικό του”. Τελικά η ελευθερία, ως μέθοδος κοινωνικής εξέλιξης, αποκλείει ξεκάθαρα τον εξουσιαστικό σοσιαλισμό.

Ο ορισμός, επίσης, χαρακτηρίζεται από την σαφή απεικόνιση του μεθοδολογικού ατομικισμού του Μαλατέστα. Η αλληλεγγύη είναι φάρος, δηλαδή, μια σκοπίμως επιδιωκόμενη αξία· και η ελευθερία είναι μια μέθοδος. Έτσι, η αναρχική κοινωνία γίνεται το αποτέλεσμα της σύνθεσης ατομικών ενεργειών η οποία οδηγείται από την αξία της αλληλεγγύης και διαπνέεται από την μέθοδο της ελευθερίας. Ο Μαλατέστα εγκαταλείπει την ιδέα της αναρχίας ως περιγραφής της βέλτιστης κοινωνικής οργάνωσης, ώστε να διαχύσει την ιδέα της αναρχικής κοινωνίας μέσα στις ατομικές προδιαθέσεις και πράξεις. Δεν θα μπορούσε να υπάρξει κατανόηση της κοινωνίας περισσότερο διαφορετική από την μαρξιστική.

Για τον James Joll οι αναρχικοί επιθυμούν μια απόμακρη, ιδεατή κοινωνία· και στο μεταξύ μπορούν να είναι μόνον είτε τερροριστές ή φιλόσοφοι. Αντίθετα, θέτοντας την μέθοδο ως την ουσία της αναρχικής κοινωνίας, ο Μαλατέστα προϋποθέτει επίσης την συνέχεια μεταξύ της αναρχικής δράσης στο παρόν και στην μελλοντική κοινωνία. Τα μέσα είναι υπό κατασκευή στόχοι. Η στερεότυπη ιδέα του Joll για την αναρχία ως μελλοντικής εποχής αθωότητας και ευτυχίας δεν βρίσκεται πουθενά. Ο Μαλατέστα ολοκληρώνει ως εξής τον ορισμό του:

Δεν είναι η τελειότητα, ούτε και η απόλυτη ιδέα που απομακρύνεται όσο την πλησιάζουμε όπως ο ορίζοντας· είναι ο ανοικτός προς κάθε διαδικασία και καλυτέρευση τρόπος για το καλό όλων.

Εν ολίγοις ο Μαλατέστα προτείνει μια σοσιαλιστική ανοικτή κοινωνία, για να χρησιμοποιήσουμε έναν όρο που έκανε δημοφιλή ο Καρλ Πόπερ23. Πιστεύω ότι η κοινωνία του Μαλατέστα, χαρακτηριστική του πλουραλισμού και του πειραματισμού της, έχει σημαντικά στοιχεία κοινά με του Πόπερ. Μια άλλη σχετική ιδέα από την πολιτική επιστήμη του εικοστού αιώνα είναι το “πλαίσιο ουτοπίας” του Robert Nozick. Ο Νόζικ υπογραμμίζει τον θεμελιώδη ρόλο της ουτοπίας ως ατομικό και συλλογικό κίνητρο, μέσα σε ένα πλαίσιο που δεν είναι καθαυτό ουτοπικό αλλά πλουραλιστικά ανοικτό σε όλες τις ουτοπίες, στο μέτρο που δεν παραβλάπτουν το ίδιο το πλαίσιο 24.

Θεμελιώδης διαφορές χωρίζουν τον Μαλατέστα από τους Πόπερ και Νόζικ. Οι διαφορές αυτές, όμως, δεν έχουν να κάνουν τόσο με την δυναμική του πλαισίου όσο με τις συνθήκες που καθιστούν εφικτή την λειτουργία του, οι οποίες για τον Μαλατέστα είναι αυστηρότερες. Για αυτόν η μέθοδος της ελευθερίας, κοινή στους Πόπερ και Νόζικ, δεν είναι βιώσιμη χωρίς την αλληλεγγύη.

* * *

Πώς μπορεί να υπάρξει η αναρχική κοινωνία; Σε αντίθεση προς τον στερεότυπη αναρχική αισιοδοξία, ο Μαλατέστα δεν τρέφει αυταπάτες για τα επαναστατικά ένστικτα των λαών. Φυσικά, στην παρούσα κατάσταση του ανθρώπινου είδους, όταν η πλειοψηφία των ανθρώπων, καταπιεσμένοι από τη φτώχεια και αποβλακωμένοι από τις προλήψεις, βαλτώνουν μέσα στον εξευτελισμό, η μοίρα της ανθρωπότητας εξαρτάται από τις ενέργειες μιας σχετικά μικρής ομάδας ατόμων· φυσικά δεν είναι δυνατόν ξαφνικά οι άνθρωποι να φτάσουν στο σημείο να νοιώσουν αισθήματα καθήκοντος και πραγματική ευχαρίστηση στο να ελέγχουν τις πράξεις τους με τρόπο ώστε άλλοι να αποκομίζουν εξ αυτών μέγιστο όφελος. Αν σήμερα, όμως, οι σκεπτόμενες και ειλικρινείς δυνάμεις της κοινωνίας είναι λίγες, αυτός δεν είναι λόγος να αδρανοποιηθούν και να υποταχθούν σε άλλες...

Σε αυτό το εδάφιο εκφράζονται τρεις αντιλήψεις. Πρώτον, οι αναρχικοί γνωρίζουν καλά ότι αποτελούν μειοψηφία στην παρούσα κοινωνία και δεν αναμένουν να εξελιχθούν σε πλειοψηφία σύντομα. Δεύτερον, οι αναρχικοί ενεργούν από καθήκον και όχι από συμφέρον· ωθούνται από μια ηθική δέσμευση σε ένα συλλογικό συμφέρον. Τρίτον, ενεργούν με συνέπεια ως προς τις αρχές τους. Πώς συμβιβάζονται το πρώτο και το τελευταίο σημείο; Το απόσπασμα που ακολουθεί προτείνει μια απάντηση στο ερώτημα αυτό.

Άπαξ καταργηθεί αυτή η αρνητική δύναμη που είναι η κυβέρνηση, η κοινωνία θα γίνει εκείνο που μπορεί να είναι και μόνον όσα μπορεί να γίνει με δεδομένες τις δυνάμεις και τις ικανότητές της τη στιγμή εκείνη. Αν υπάρχουν μορφωμένοι άνθρωποι που θέλουν να μεταδώσουν την γνώση θα οργανώσουν σχολεία και θα καταβάλουν ιδιαίτερες προσπάθειες να πείσουν όλους για την χρησιμότητα και την ευχαρίστηση να είναι κάποιος μορφωμένος. Κι αν δεν υπάρχουν τόσοι άνθρωποι ή υπάρχουν μόνο λίγοι, η κυβέρνηση δεν μπορεί να τους δημιουργήσει...

Με άλλα λόγια οι αναρχικοί ενεργούν για την κατάργηση της κυβέρνησης χωρίς να αναμένουν ότι θα υπάρξει αναρχική κοινωνία. Γιατί; Το σημείο κλειδί είναι η έννοια της κοινωνικής απροσδιοριστίας: ουδείς γνωρίζει τι μπορεί να γίνει μια κοινωνία.

Σημειώσεις

1 Χρησιμοποίησα την εξής έκδοση: Errico Malatesta, Anarchy, ed. Vernon Richards (London: Freedom Press, 1974)
2 James Joll, The Anarchists, 2d ed. (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1980), 257-266. Τα πλάγια γράμματα στην παράθεση είναι δικά μου.
3 E. J. Hobsbawm, Primitive Rebels: Studies in Archaic Forms of Social Movement in the 19th and 20th Centuries (Mancherster University Press, 1959).
4 Thomas Hobbes, Leviathan, or the Matter, Forme and Power of a Common-wealth Ecclesiastical and Civil(London, 1651; reprint, London etc.: Penguin Books, 1985), 88 (orig. ed.).
5 Όπως προηγουμένως, 186, 79, 86.
6 Anatole France, The Red Lily, 1894, ch. 7.
7 Robert Nozick, Anarchy, State, and Utopia (New York: Basic Books, 1974), 15-16.
8 Robert Michels, Political Parties: A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies of Modern Democracy (New York: The Free Press and London: Collier-Macmillan, 1962); Robert K. Merton, “Bureaucratic Structure and Personality”, στο Social Theory and Social Structure, enlarged ed. (New York: Macmillan, The Free Press, 1968).
9 Friedrich von Hayek, The Fatal Conceit: The Errors of Socialism (The University of Chicago Press, 1988), 80-81.
10 Alessandro Manzoni, The Betrothed (London: J. M. Dent & Sons και New York: E. P. Dutton & Co., 1951; ανατύπωση, 1962), 179.
11 Karl Marx and Frederick Engels, “The German Ideology”, στο Karl Marx, Selected Writings, ed. David McLellan, 2nd ed. (Oxford University Press, 2000), 187.
12 Kropotkin's Revolutionary Pamphlets (1927; ανατύπωση, New York: Dover, 1970), 150, 185.
13 Wilhelm Wundt, Outlines of Psychology (Leipzig: Wilhelm Engelmann, 1897), 326-7.
14 Friedrich Hayek, The Counter-Revolution of Science (London: The Free Press of Glencoe, 1955), 91.
15 Karl R. Popper, The Poverty of Historicism, αναθ. Εκδ. (London: Routledge and Kegan Paul, 1961; ανατύπωση, 1974), 67-69.
16 Raymond Boudon, εισαγωγή στο The Unintended Consequences of Social Action (London and Basingstoke: The Macmillan Press, 1982), 1-10.
17 D. Novak, “The Place of Anarchism in the History of Political Thought”, The Review of Politics 20, no. 3 (July,1958): 324.
18 Errico Malatesta, “Towards Anarchism”, Man! (S. Francisco), April 1933.
19 Malatesta to Augustin Hamon, London, 20 July 1896, Hamon Papers, file no. 109, International Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam. Δική μου μετάφραση.
20 Hayek, Counter-Revolution of Science, 99.
21 Hayek, Fatal Conceit, 6.
22 Friedrich Hayek, The Constitution of Liberty (The University of Chicago Press, 1960), 29-31.
23 Karl R. Popper, The Open Society and Its Enemies, 2 vols., 5th rev. ed. (Princeton University Press, 1966; reprint,1971).

This page has not been translated into Polski yet.

This page can be viewed in
English Italiano Deutsch
© 2005-2024 Anarkismo.net. Unless otherwise stated by the author, all content is free for non-commercial reuse, reprint, and rebroadcast, on the net and elsewhere. Opinions are those of the contributors and are not necessarily endorsed by Anarkismo.net. [ Disclaimer | Privacy ]