Η συμβολή ελευθεριακών θεωρητικών στην περιβαλλοντική φιλοσοφία και την ελευθεριακή εκπαίδευση και η προσπάθεια πραγμάτωσης των θεωριών τους σε ένα ελευθεριακό σχολείο του σήμερα.
Μικρό Δέντρο, Δεκέμβριος 2020, Θεσσαλονίκη

Λίγα φιλοσοφικά ρεύματα διαδραμάτισαν τόσο σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη και διαμόρφωση του σύγχρονου περιβαλλοντικού κινήματος αλλά και στον πειραματισμό πάνω σε προτάσεις αναδόμησης της κοινωνίας, όσο η αναρχική και ελευθεριακή παράδοση της κοινωνικής και πολιτικής σκέψης. Παρ’ όλα αυτά, διαπιστώνουμε μια συνεχή υποτίμηση και παραμέληση αυτών των θεωριών με την πιο συνήθη δικαιολογία επ’ αυτού την υποτιθέμενη έλλειψη ιδεολογικής συνεκτικότητας του ελευθεριακού και αναρχικού κινήματος.

Στον αντίποδα αυτής της άποψης μπορούμε να παραθέσουμε κοινές ιδεολογικές αρχές του κινήματος αυτού, όπως η απόρριψη του κράτους και των εξουσιαστικών σχέσεων με σκοπό την κοινωνική αλλαγή, η δημιουργία κοινοτήτων, η ισότητα, η δικαιοσύνη, η ατομική αυτονομία και η ελευθερία. Την έλλειψη περαιτέρω “συνεκτικότητας” εμείς προτιμούμε να τη μεταφράζουμε ως ρευστότητα που επιτρέπει στα άτομα, ανάλογα με τον τόπο και την εποχή στην οποία ζουν, να προσαρμόζουν και να εμπλουτίζουν τις αξίες αυτές με σκοπό το συνεχή πρακτικό και θεωρητικό πειραματισμό, έχοντας σαν τελικό στόχο την, την αναδόμηση της κοινωνίας.

Σε αυτό το κείμενο θα προσπαθήσουμε να κάνουμε μια σύντομη αναδρομή στη βιογραφία των Pyotr Kropotkin, Elisse Reclus και Colin Ward, σημαντικών θεωρητικών στοχαστών του αναρχισμού. Θα εστιάσουμε στον αντίκτυπο που είχαν οι θεωρίες τους στα πιο πρόσφατα οικολογικά ρεύματα και ιδιαίτερα στη ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης όσον αφορά στις σχέσεις κοινωνίας- φύσης. Παράλληλα, καθώς και οι ίδιοι θεωρούσαν αλληλένδετες την αναρχική φιλοσοφία, την οικολογική σκέψη και την εκπαίδευση, θα ερευνήσουμε τη συνεισφορά τους στο κίνημα της ελευθεριακής παιδαγωγικής. Τέλος θα αναφερθούμε στα κοινά χαρακτηριστικά σχολείων που λειτούργησαν ιστορικά και συνεχίζουν να λειτουργούν συνδυάζοντας και αντλώντας έμπνευση από τις παραπάνω θεωρίες, καταλήγοντας στον τρόπο που πραγματώνει αυτές τις θεωρίες το Μικρό Δέντρο, ένα αυτοοργανωμένο παιδαγωγικό εγχείρημα που λειτουργεί τα τελευταία 6 χρόνια στη Θεσσαλονίκη.

E. Reclus (1830 – 1905) – P. Kropotkin (1842 – 1921)

Ο Elisee Reclus και ο Piotr Kropotkin έζησαν στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα και αποτελούν δύο μεγάλους αναγνωρισμένους γεωγράφους εκείνης της εποχής. Ασχολήθηκαν τόσο με την αναρχική φιλοσοφία όσο και με τον επαναστατικό ακτιβισμό και την εκπαίδευση παιδιών και ενηλίκων. Χρησιμοποίησαν για πρώτη φορά τους όρους «αναρχοκομμουνισμός» και «ελευθεριακός κομμουνισμός», τη θεωρία των οποίων και διαμόρφωσαν. Στόχος τους ήταν να καθιερώσουν τον αναρχισμό σαν επιστήμη και να εισάγουν στην παράδοση της αναρχικής και ελευθεριακής κοινωνικής θεωρίας μία έντονη οικολογική διάσταση για την οποία δε γινόταν λόγος ως τότε.

Colin Ward ( 1924 – 2010)

Ο Colin Ward προσέγγισε τον αναρχισμό μέσα από την αρχιτεκτονική, την πολεοδομία και το κίνημα της αποσχολειοποίησης, με αποτέλεσμα να δημιουργήσει το δικό του ρεύμα ιδεαλιστικού και εποικοδομητικού ριζοσπαστισμού. Αυτό που βλέπουμε να τον ενδιαφέρει κυρίως στο έργο του είναι τα εσωτερικά κίνητρα που δημιουργούνται σε καθημερινούς ανθρώπους με σκοπό τη συμμετοχή και την αναδιαμόρφωση των χώρων και των κοινοτήτων τους.

Η συμβολή τους στην περιβαλλοντική φιλοσοφία.

Σε μία εποχή πολύ πριν δημιουργηθεί το περιβαλλοντικό κίνημα βλέπουμε τον Reclus και τον Kropotkin να γράφουν τα πρώτα κοινωνικοπεριβαλλοντικά μανιφέστα. Οι δυο τους ανέπτυξαν την έννοια της «κοινωνικής γεωγραφίας», η οποία έθεσε τα θεμέλια αυτού που σήμερα ονομάζουμε κοινωνική οικολογία. Η κοινωνική γεωγραφία εξερευνούσε τη σχέση του ανθρώπινου περιβάλλοντος με το φυσικό κόσμο και αποκάλυπτε τις ιδεολογίες που διαστρεβλώνουν αυτή τη σχέση και προωθούν το δυϊσμό τους. Επίσης, προωθούσε μία συνολική πρόταση για την ανάληψη, μέσω μιας μετασχηματισμένης κοινωνικής πρακτικής, των ευρύτατων ηθικών ευθυνών που συνοδεύουν την κρίσιμη θέση του ανθρώπινου πολιτισμού, ως μέρος του φυσικού περιβάλλοντος το οποίο έχει συνείδηση. Μάλιστα, ο P. Kropotkin ήταν από τους επιστήμονες που διατύπωσαν για πρώτη φορά τη θεωρία του μεταβαλλόμενου κλίματος. Το όραμά τους ήταν μία κοινωνία ελεύθερη, κοινοτική, σε αρμονία με το φυσικό κόσμο. Πριν από έναν αιώνα οι θεωρητικοί αυτοί στοχαστές επιχείρησαν να στοιχειοθετήσουν μία νέα ανθρώπινη ηθική. Ο Reclus, μέσω της ηθικής χορτοφαγίας, καθόλου διαδεδομένης πρακτικής εκείνη την εποχή, προσπάθησε να συμπεριλάβει και τα μη ανθρώπινα όντα στα υποκείμενα που προκαλούσαν τα ανθρώπινα συναισθήματα της ενσυναίσθησης και της συμπόνιας. Ο P. Kropotkin έκανε τη δική του προσπάθεια στοιχειοθέτησης μιας νέας ηθικής, μέσω της ανάδειξης της αλληλοβοήθειας, και όχι του ανταγωνισμού, ως βασικό παράγοντα εξέλιξης των ειδών και ιδιαίτερα του ανθρώπινου είδους.

Μετά το θάνατό τους και λόγω της πολιτικής τους ταυτότητας και της ριζοσπαστικότητας των θεωριών τους, τα έργα τους αποσιωπήθηκαν μέχρι και τη γέννηση του περιβαλλοντικού κινήματος όπου βλέπουμε να μεταφράζονται ξανά. Παρ' όλα αυτά, μπορούμε να εντοπίσουμε ελευθεριακούς στοχαστές και πριν από εκείνη την εποχή, που έχουν ως αφετηρία τις θεωρίες τους.

Ο C. Ward δρώντας μισό αιώνα αργότερα, εμπνέεται από αυτούς και επικαιροποιεί το έργο τους, περιγράφοντας τα προβλήματα και τις διαστρεβλώσεις της σύγχρονης πλέον εποχής. Παράλληλα, περιγράφει την ιστοριογραμμή των αγώνων αυτοοργανομένων περιβαλλοντικών κινημάτων και ακτιβιστών ενάντια σε καταστροφικές για τη φύση κρατικές/καπιταλιστικές πρακτικές. Όπως οι Murray Bookchin, Allan Carter και άλλοι ελευθεριακοί στοχαστές, έτσι και ο Ward προτάσσει τον αναρχισμό ως τη μόνη πολιτική ιδεολογία ικανή να αντιμετωπίσει τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές προκλήσεις του 21ου αιώνα.

Οι προτάσεις τους για την ελευθεριακή εκπαίδευση

Για τον Reclus και τον Kropotkin, η εκπαίδευση αποτελεί ένα εργαλείο αφύπνισης των μαζών αλλά και κοινωνικής χειραφέτησης, με αποτέλεσμα να την θεωρούν αναπόσπαστο κομμάτι της ελευθεριακής, αναρχικής και περιβαλλοντικής σκέψης. Επιπλέον, η εκπαίδευση γι’ αυτούς νοείται ως μία συνεχής διαδικασία και ως εκ τούτου προτείνουν, τα σχολεία να λειτουργούν ως κέντρα εκπαίδευσης, ανοιχτά σε ανθρώπους όλων των ηλικιών. Το ιδανικό του αναρχισμού, όπως έλεγαν, είναι η ίδια η κοινωνία να αποτελεί ένα μεγάλο πεδίο για αμοιβαία διδασκαλία, όπου όλοι θα είναι ταυτόχρονα μαθητές και εκπαιδευτικοί. Προτείνουν ένα νέο σύστημα εκπαίδευσης απαλλαγμένο από την κατήχηση κράτους, εκκλησίας που να μην καθοδηγείται από τους νόμους της αγοράς και εμπλουτίζουν τον όρο της ολιστικής εκπαίδευσης ( integral education).Η πρόταση αυτή για την εκπαίδευση όχι μόνο συνδυάζει τη χειρωνακτική με την πνευματική εργασία, αλλά επιπλέον δίνει έμφαση στη γνωστική, ψυχολογική, κοινωνική και ηθική ανάπτυξη του ατόμου. Η μάθηση αυτή δε προέρχεται μόνο μέσα από τα βιβλία αλλά και από τα συναισθήματα, τις πρακτικές ικανότητες, τη φυσική κατάσταση, την κοινωνική και ηθική εκπαίδευση καθώς και από την πολιτική δραστηριότητα και τη συμμετοχή στη λειτουργία του σχολείου. Ο Reclus και ο Kropotkin επηρεάστηκαν από τον Ελβετό παιδαγωγό Johann Heinrich Pestalozzi και το κίνημα της Νέας Αγωγής προτείνοντας εργαλεία κοινοτικής και περιβαλλοντικής εξερεύνησης. Πιο συγκεκριμένα, πρότειναν τη διδασκαλία της γεωγραφίας, τον τομέα με τον οποίο ασχολούνταν επιστημονικά, ως μία άσκηση διανοητικής χειραφέτησης και αφύπνισης σε σχέση με την αρμονία της φύσης αλλά και ως απαραίτητο εφόδιο για την κατάρριψη των εθνικιστικών και ρατσιστικών αντιλήψεων.

Ο Colin Ward, εμπνευσμένος από το κίνημα της αποσχολειοποίησης που δημιουργείται τη δεκαετία του 1970 στις ΗΠΑ, διευρύνει την ελευθεριακή εκπαίδευση εκτός του σχολικού κτιρίου στην πόλη και την ύπαιθρο. Υποστηρίζει τη θέση του παιδιού μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι και προτείνει την περιβαλλοντική εκπαίδευση, την τέχνη και το σχεδιασμό σαν εργαλεία ενεργού παρατήρησης και πραγματοποίησης τοπικών επεμβάσεων εξερεύνησης και σχεδιασμού. Μέσα από την περιβαλλοντική εξερεύνηση τα άτομα οραματίζονται την αλλαγή (αστική ή αποκεντρωμένη) και παροτρύνονται να συμμετάσχουν στο χτίσιμο του περιβάλλοντός τους.

Παραδείγματα σχολείων που εμπνεύστηκαν και έκαναν πράξη τις παραπάνω θεωρίες.

Cempuis (1880-1894)
La Escuela Moderna (1901-1906)
Δημόσιο σχολείο (1945-1955)
Escuela Libre Paideia (1978-…)
Το Μικρό Δέντρο (2014-…)

Αυτό που δεν εντάσσεται στις περισσότερες ιστορικές και φιλοσοφικές έρευνες για τη σχέση μεταξύ αναρχισμού και εκπαίδευσης, είναι οι σύγχρονες επαναλήψεις της θεωρίας, της φιλοσοφίας και της πρακτικής ατόμων και συλλογικοτήτων που δρουν τον 21ο αιώνα. Αν και αυτά τα κινήματα αποτελούνται από ένα ευρύ φάσμα ενδιαφερόντων και εστιών, παρουσιάζουν μια σειρά από κοινά χαρακτηριστικά, αρχές, στρατηγικές και τακτικές. Ο σύγχρονος αναρχισμός αντιπροσωπεύει την αναβίωση της αναρχικής πολιτικής σκέψης στη διασταύρωση πολλών άλλων κινημάτων, όπως της ριζοσπαστικής οικολογίας, του φεμινισμού, αυτοχθόνων, αντιπυρηνικών κινημάτων καθώς και εγχειρημάτων ελευθεριακής εκπαίδευσης. Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι τα σύγχρονα αυτά κινήματα έχουν προωθήσει και επαναδιατυπώσει ορισμένες από τις αρχές και τις στρατηγικές του παραδοσιακού αναρχισμού, όπως η απόρριψη του κεντρικού κράτους και του καπιταλισμού, καθώς και η έμφαση στη σημασία της αλληλοβοήθειας, της συνεργασίας και της άμεσης δράσης.

Οι αναρχικοί και ελευθεριακοί εκπαιδευτικοί όπως και οι deschoolers και unschoolers, αμφισβητούν εξ’ ολοκλήρου την άποψη ότι η ουσιαστική μάθηση είναι αποκλειστικά για τις δομές και τις λειτουργίες της παραδοσιακής δημόσιας εκπαίδευσης και προσφέρουν χώρους για μια πλήρως απελευθερωμένη εκπαιδευτική εμπειρία που διερευνά σχέσεις και δράσεις. Από καθαρά διαρθρωτική προοπτική, αυτές οι μορφές μάθησης δίνουν τη δυνατότητα σε όλους τους γονείς, τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς, να αναπτύσσουν προγράμματα σπουδών, να ερευνούν τη φιλοσοφία της διδασκαλίας αλλά και της μάθησης και να δημιουργούν μαθησιακές εμπειρίες που ευθυγραμμίζονται περισσότερο με τις ελευθεριακές και αναρχικές αξίες, ήθη και κοσμοθεωρίες . Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι όσοι συμμετέχουν σε αυτές τις μορφές μάθησης επιλέγουν να ενσωματώσουν σχέσεις αγάπης ή αναζητούν πλήρως απελευθερωμένους κοινωνικούς, πολιτιστικούς, οικολογικούς και πνευματικούς εαυτούς.

Αρχικό στόχο των ανθρώπων, στα σχολεία που αναφέρουμε παραπάνω, αποτελούσε και συνεχίζει να αποτελεί, το να κρατηθούν έξω από τα σχολεία τα εθνικιστικά μηνύματα του κράτους, οι απρόσωπες και παιδαγωγικά ακατάλληλες εξετάσεις καθώς και ο έμφυλος διαχωρισμός της ευρύτερης κοινωνίας. Άλλωστε κανείς και καμία από τις/τους εκπαιδευτικούς αυτών των σχολείων δεν πίστευε στην ύπαρξη μια ουδέτερης, πολιτικά και ηθικά, παιδαγωγικής.

Ως αντιαυταρχικά και αντιεξουσιαστικά σχολεία, τόνισαν την αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα του παιδιού, ενθαρρύνοντας τη ζεστασιά, την αγάπη και τη στοργή στη θέση της συμμόρφωσης και του σκοταδισμού. Υποστήριξαν τις διαδικασίες μάθησης που έδιναν έμφαση στην αυτενέργεια κι έτσι βλέπουμε τα άτομα να εμπλέκονται στη διαδικασία της λήψης αποφάσεων μέσω της συνέλευσης και της συναπόφασης χωρίς αυθεντίες και διαχωρισμούς. Ακολούθησαν τις ανάγκες και τις επιθυμίες των μαθητών/τριών και ήταν σε θέση να αυτοσχεδιάσουν και να πειραματιστούν με βάση την επιλεγμένη από τους μαθητές/τριες πορεία για μάθηση.

Το πρόγραμμα σπουδών προσανατολιζόταν στο να παρέχει χώρο στα άτομα να αναπτύξουν δεξιότητες για την κριτική ανάλυση των διαδικασιών των κοινοτήτων τους και των πολιτικών δομών εξουσίας της χώρας τους κι έτσι είχαν την ελευθερία να ακολουθήσουν διάφορους τρόπους σκέψης και να διερευνήσουν μορφές συστηματικής και ιδεολογικής καταπίεσης.

Τα παιδιά, ήταν σε θέση να αναπτύξουν τη δυνατότητα ολόκληρης της ύπαρξής τους, όχι απλώς τα γνωστικά, πνευματικά ή επαγγελματικά τους ενδιαφέροντα, και έτσι τους επιτρεπόταν να επισκεφθούν εργοστάσια, μουσεία, κήπους και άλλες τοπικές κοινότητες προκειμένου να μάθουν μέσω του βιώματος. Οι μαθητές/τριες όχι μόνο μάθαιναν την τέχνη, τη χειροτεχνία, την επιστήμη, τα μαθηματικά και την ανάγνωση, αλλά συμμετείχαν σε φιλοσοφικές συζητήσεις σχετικά με την εξουσία, τον εξαναγκασμό και τη δικαιοσύνη. Δεν κλήθηκαν να συμμετάσχουν σε απομνημόνευση, αλλά υποστηρίχθηκαν για διερεύνηση, ερώτηση και δημιουργική σκέψη.

Σημαντικό εργαλείο για το σύνολο των σχολικών κοινοτήτων αποτελούσαν οι μεγάλες εκδρομές και οι συντομότεροι περίπατοι, ακολουθώντας την αρχή του Pestalozzi για την εξερεύνηση του γύρω περιβάλλοντος. Τα σχολεία αυτά εφάρμοσαν την ιδέα της εξωτερικής επιτόπιας εργασίας ως αναπόσπαστο μέρος των εκπαιδευτικών χώρων, συμπεριλαμβανομένης της περίπτωσης του βιομηχανικού περιβάλλοντος. Μια πραγματική «διαισθητική γεωγραφία» ξεκινούσε από το περιβάλλον των σχολείων στηριζόμενη στη «μέθοδο παρατήρησης», η οποία προέκυψε από ένα παράδειγμα εμπνευσμένο άμεσα από το έργο του Reclus. Έτσι, τα παιδιά είχαν μεγαλύτερη ελευθερία ατομικής έρευνας και αυθορμητισμού, χρόνο για προσωπική σκέψη στο σχολείο ή στους γύρω κήπους και δεν αντιμετωπίστηκαν ως μικρότερα όντα με σκοπό να διοικούνται από μια δογματική αρχή. Οι περίπατοι, η καλλιέργεια, η κηπουρική ή οι εκδρομές δεν αποτελούσαν διαλλείματα ή μεθόδους εκτόνωσης, αλλά διαρθρωτικό και αναπόσπαστο κομμάτι της μαθησιακής διαδικασίας που επέτρεπε τη μάθηση μέσω της διαβίωσης και της συμβίωσης με ανθρώπινα και μη όντα.

Η προσπάθεια πραγμάτωσης των θεωριών στο Μικρό Δέντρο

Το «Μικρό Δέντρο που θα γίνει δάσος» είναι ένα κοινοτικό παιδαγωγικό εγχείρημα που λειτουργεί με τις αξίες της αυτοοργάνωσης, της ελευθεριακής εκπαίδευσης και της βιωματικής μάθησης. Η ιδέα της δημιουργίας του γεννήθηκε τον Αύγουστο του 2012, στην πρώτη αυτοοργανωμένη παιδική κατασκήνωση, στη Θεσσαλονίκη. Αφετηρία των ανθρώπων αυτών αποτέλεσε η επιθυμία και η ανάγκη να πραγματωθεί στο εδώ και τώρα ένα αλλιώτικο σχολείο, το οποίο θα βασίζεται στην επιθυμία για ελευθερία και κοινοτική ζωή. Για μια εκπαίδευση που αρχικά, ξεκινάει από τον σεβασμό στην ατομική αυτονομία του κάθε παιδιού, και στους προσωπικούς του ρυθμούς. Στη συνέχεια, η εκπαίδευση συνεχίζεται με το βίωμα της αμεσοδημοκρατικής κοινότητας, με εργαλεία τη συνεκπαίδευση, την αλληλοβοήθεια και τη συμμετοχή στη συλλογική ζωή.

Για περισσότερο από έναν χρόνο η συνέλευση συναντιόνταν σε τακτική βάση και επεξεργαζόταν σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο τον τρόπο λειτουργίας του σχολείου. Σε όλη την πορεία των συναντήσεων δόθηκε το ίδιο βάρος τόσο στην οργάνωση του εγχειρήματος όσο και στην αυτομόρφωση των ατόμων που το απαρτίζουν. Το 2013 η παιδαγωγική ομάδα παρουσίασε το παιδαγωγικό πλαίσιο και τον Ιανουάριο του 2014 το Μικρό Δέντρο ξεκίνησε την πρωινή καθημερινότητα με 14 οικογένειες και 5 συνοδές. Οι ηλικίες των παιδιών φτάνουν μέχρι και τα 6 χρόνια (ηλικία νηπιαγωγείου). Στο Μικρό Δέντρο δεν ακολουθείται κάποια ιδεολογία σαν συνταγή για την ελευθερία σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, είναι όμως κοινή παραδοχή, η σχέση εκπαίδευσης και κοινωνικής αλλαγής.

Ο κοινωνικός αναρχισμός αποτελείται από διαφορετικές οπτικές και παραδόσεις που δημιουργήθηκαν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Στο παιδαγωγικό πλαίσιο του Μικρού Δέντρου συνδυάστηκαν κάποιες θεωρίες και χαρακτηριστικά του κοινωνικού αναρχισμού για να υλοποιηθεί το σχολείο στη ρεαλιστική συνθήκη του εδώ και του τώρα. Το παιδαγωγικό πλαίσιο και η αυτοοργάνωση της σχολικής κοινότητας είναι τα σημεία αναφοράς που μας επιτρέπουν να εφορμούμε στην πραγματικότητα.

Για το Μικρό Δέντρο η προσέγγιση για μια αλλιώτικη παιδαγωγική συνεπάγεται και πηγάζει από την αναγκαιότητά για μια αλλιώτικη κοινωνία, παίρνοντας σαν παράμετρο την αλληλένδετη σχέση κοινωνίας και εκπαίδευσης. Στην ερώτηση για το πώς θα θέλαμε να μοιάζει η κοινωνία μας, μεγάλο μέρος της απάντησης καλύπτεται από το πώς θα θέλαμε να είναι η εκπαίδευση, όχι μόνο των παιδιών αλλά και των ενήλικων. Η πολιτική και η παιδαγωγική αποτελούν δυο αδιαχώριστες έννοιες, όπου η μία περιλαμβάνει την άλλη. Έτσι η παιδαγωγική αναγνωρίζεται ως αναπόσπαστο κομμάτι της ελευθεριακής και αναρχικής φιλοσοφίας.

Αυτή την παιδαγωγική, αφ’ ενός παλεύει να πραγματώσει στο εδώ και τώρα, η λειτουργία αυτού του σχολείου. Αφ’ ετέρου είναι εξίσου σημαντικό να ανοίξει το θέμα της ελευθεριακής εκπαίδευσης στη δημόσια σφαίρα, ώστε να σταματήσει να αποτελεί το κενό στην ιστορία της παιδαγωγικής.

Το κοινοτικό σχολείο, είναι ένα δίκτυο συνεργασίας και επικοινωνίας, ένας ζωντανός εν κινήσει οργανισμός, όπου η μάθηση του ατόμου πηγάζει από την προσωπική του αυτονομία και από το βίωμα της συμμετοχής του στην κοινότητα. Ακόμα, αποτελεί ένα σχολείο αυτοδιαχειριζόμενο με αντι-ιεραρχικά χαρακτηριστικά τόσο στη λειτουργία όσο και στις εξωστρεφείς δράσεις του. Ο τρόπος με τον οποίο οργανώνεται αυτή η κοινότητά αποτελεί μια συνολική πρότασή για την κοινωνική οργάνωση. Έτσι, παιδιά, γονείς και συνοδές αλληλεπιδρούν σύμφωνα με τις αξίες που αναφέραμε και την ίδια στιγμή προσπαθούν να επεκτείνουν αυτές τις εμπειρίες στην οικογένεια, στη γειτονιά τους και σε όλο το φάσμα της καθημερινής ζωής. Αφού, μόνο βιώνοντας την κοινοτική ζωή μπορείς από την θεωρία να περάσεις στην πράξη και το αντίστροφο.

Η αυτοργάνωση και η αυτοχρηματοδότηση αποτελούν δύο ακόμα βασικές αξίες της κοινοτικής οργάνωσής. Λέγοντας αυτοοργάνωση εννοούμε πως οι ίδιες λαμβάνουν τις αποφάσεις, μέσω οριζόντιων διαδικασιών για τη λειτουργία του σχολείου και στη συνέχεια τις υλοποιούν.

Η πρωινή καθημερινότητα του σχολείου με παιδιά και συνοδές διαμορφώνει μια σχολική κοινότητα, στην οποία όλα τα άτομα, παιδιά και ενήλικες, καλούνται να πάρουν αποφάσεις, τόσο για τη λειτουργία του σχολείου όσο και για τη συλλογική συμβίωση, καθώς και να τις υλοποιήσουν. Λέγοντας αυτοχρηματοδότηση αναφερόμαστε στην οικονομική αυτονομία του εγχειρήματος, μέσω συνδρομών των οικογενειών που συμμετέχουν, καθώς και από δωρεές αλληλέγγυων.

Η εκπαίδευση είναι αδύνατο να απομονωθεί από ταυτότητες και αξίες, δεν μπορεί να είναι ουδέτερη, αντικειμενική ή να διατηρεί ίσες αποστάσεις. Η θέσεις περί ουδετερότητας παράγουν και αναπαράγουν το υπάρχον κοινωνικό και συνεπώς παιδαγωγικό σύστημα. Ο εθνοτικός και φυλετικός ρατσισμός, η ταξική ανισότητα, η έμφυλη καταπίεση, η ηλικιακή διάκριση, και η οικολογική κρίση δεν μπορούν να προσεγγιστούν με αντικειμενικότητα και παθητικότητα, γιατί έτσι διαιωνίζονται και κυριαρχούν.

Γειώνοντας τα παραπάνω στην παιδαγωγική σχέση ο/η παιδαγωγός δεν μπορεί να είναι ουδέτερος, αλλά αποτελεί πρότυπο συμπεριφοράς και μίμησης, μια σιωπηλή διδασκαλία αξιών όπως αναφέρει ο M. Apple. Οι συνοδές στο Μικρό Δέντρο δεν είναι παθητικές δέκτριες των καταστάσεων, ούτε και αντιμετωπίζουν τις καταστάσεις ουδέτερα. Βρίσκονται εκεί για τα παιδιά και ζουν μαζί με τα παιδιά. Οι συνοδές φέρουν τις ταυτότητες τους προσπαθώντας παράλληλα να μην τις επεκτείνουν. Κάθε φορά που καλούνται να εκφράσουν μια άποψη, προσπαθούν να υπάρξουν εκεί με αυθεντικότητα. Οι ενήλικες, όπως και τα παιδιά, είναι φορείς ιδεών, αξιών αλλά και συναισθημάτων που ζητούμενο είναι να επικοινωνούνται στην σχολική κοινότητα. Η μη βίαιη επικοινωνία με σκοπό την επίλυση συγκρούσεων επιτυγχάνεται μέσω της ενσυναίσθησης και της ενεργητικής ακρόασης σε μια προσπάθεια κατανόησης της θέσης του/της άλλου/άλλης, χωρίς τα δίπολα του σωστού και λάθους. Όλα τα υποσύνολα της κοινότητας μαθαίνουν μαζί, γιατί ζουν μαζί.

Η ελευθεριακή εκπαίδευση δεν επικεντρώνει σε κάποιον συγκεκριμένο άξονα ανάπτυξης γνωστικό-κοινωνικό-συναισθηματικό-κινητικό, αλλά στοχεύει στην ολόπλευρη ανάπτυξη του ατόμου μέσα στην κοινότητα. Η μετάδοση αξιών και η ανάπτυξη της συνείδησης δεν εμπεριέχεται σε κανένα αναλυτικό πρόγραμμα ή εξεταστέα ύλη, αλλά είναι η ειρηνική εξερεύνηση του εαυτού, του άλλου και του περιβάλλοντος. Μόνο μέσα από την συν κίνηση και το βίωμα χτίζεται η αυτοσυνείδηση και η αυτοπειθαρχία τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο.
Το κεντρικό εργαλείο της αυτοοργάνωσης είναι αυτό της αμεσοδημοκρατίας στην κοινότητα. Συνοδές, γονείς και παιδιά εμπλέκονται στην παιδαγωγική διαδικασία χωρίς αυθεντίες και διαχωρισμούς, δημιουργώντας ένα ελευθεριακό σχολείο για όλους/όλες με σκοπό την ατομική και την συλλογική αυτορρύθμιση και αυτονομία. Ένα σχολείο που προσπαθεί να σπάσει τον ηλικιακό ρατσισμό και να απελευθερώσει το παιδί από τα στερεότυπα της παιδικής ηλικίας και τις ενήλικες προσδοκίες.

Οι εκδρομές στο Μικρό Δέντρο είναι αναπόσπαστο μέρος της κοινοτικής παιδαγωγικής διαδικασίας. Είναι ο χώρος και ο χρόνος για την ανακάλυψη των εαυτών, των άλλων και του περιβάλλοντος. Με το μέσο αυτό επιχειρείται η  επανοικειοποίηση των δημόσιων χώρων και η παρέμβαση σε αυτούς. Η πόλη και η φύση είναι πάντα η καλύτερη βάση για την κατάκτηση της γνώσης και της ελευθερίας όχι μόνο των παιδιών αλλά και των ενήλικων. Υπερασπίζοντας το δικαίωμα της παιδικής ηλικίας να μην είναι ταυτισμένη με την προετοιμασία για την ενηλικίωση, αλλά η ίδια η ζωή μέσα και έξω από τα τείχη του σχολείου και του σπιτιού.

Ακόμη, μία βασική φιλοσοφία που ακολουθείται από την αρχή για τη δημιουργία και τη συντήρηση του υλικού του σχολείου είναι η πρακτική D.I.Y. Προτιμάται η δημιουργία και όχι η κατανάλωση, διορθώνοντας τα λάθη, τις ζημιές, κατασκευάζοντας και εμπλουτίζοντας το παιδαγωγικό υλικό και τον εξοπλισμό με φυσικά-ανακυκλώσιμα υλικά και όχι με την εύκολη αγορά από πολυεθνικές εταιρίες.

Βασικό στοιχείο της εκπαιδευτικής διαδικασίας αποτελεί η παρατήρηση του περιβάλλοντος. Το σχολείο είναι κοντά σε δασική έκταση, με αρκετές ανθρώπινες παρεμβάσεις. Παρόλα αυτά δίνεται η δυνατότητα να μελετηθεί ο κόσμος γύρω και να φέρουν συνοδές και παιδιά ερεθίσματα μέσα στο σχολείο. Στον κήπο του σχολείου υπάρχει ένα μέρος της γης χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση, ένα καλλιεργήσιμο μέρος με σπορείο και φυτώριο εκεί συμβαίνει και η φροντίδα των ζώων χωρίς να βρίσκονται σε περιφραγμένο μέρος, εκεί δίνεται η δυνατότητα για παρατήρηση εντόμων-πτηνών και θηλαστικών. Στο εσωτερικό του σχολείου υπάρχουν θεματικές γωνιές που σχετίζονται με το περιβάλλον, όπως αυτές των φυτών, ζώων, εντόμων, ορυκτών, λίθων και ανακύκλωσης. Τα υλικά-εργαλεία του σχολείου είναι από ξύλο, γυαλί, μέταλλο, 'υφασμα και χαρτί με σκοπό όλα να μπορούν να ανακυκλωθούν, να μεταποιηθούν και να επαναχρησιμοποιηθούν.

Το Μικρό Δέντρο είναι ένα ανοιχτό σχολείο καθώς το περιβάλλον του διαμορφώνεται όπως είπαμε από ερεθίσματα που φέρνουν από έξω ενήλικες και παιδιά. Ακόμη, τα γνωστικά αντικείμενα προσεγγίζονται ξεκινώντας πρώτα απ' όλα με το ξύπνημα του ενδιαφέροντος και να της φαντασίας του παιδιού για το σύνολο του φυσικού κόσμου και του ανθρώπινου πολιτισμού. Η διαδικασία της εξερεύνησης δεν ξεκινά με την παρουσίαση των λεπτομερειών αλλά προσπαθώντας να βοηθήσει το παιδί να τοποθετήσει πρώτα απ' όλα τον εαυτό του μέσα σε έναν κόσμο πολύπλοκο, θαυμαστό και έτοιμο για εξερεύνηση. Το κέντρισμα του ενδιαφέροντος είναι και αυτό που θα δημιουργήσει τα κίνητρα για περαιτέρω διερεύνηση και μάθηση, η οποία καθοδηγείται από τον ενθουσιασμό ενισχύοντας έτσι την φυσική αγάπη του παιδιού για τον κόσμο.

Το Μικρό Δέντρο είναι ένα παιδαγωγικό εγχείρημα που έχει σαν στόχο να αναδείξει μία μορφή οργάνωσης που προωθεί την βιοποικιλότητα για χάρη της σταθερότητας του συστήματος εφ’ ενός αλλά και για χάρη της ίδιας της βιοποικιλότητας αφ’ ετέρου. Απορρίπτει την ιδέα του ανθρωποκεντρισμού και προάγει τις αντιιεραρχικές σχέσεις μέσα σε κοινότητες οργανωμένες από τα κάτω, ως αντίσταση στην αχαλίνωτη εκμετάλλευση και κερδοφορία του καπιταλιστικού μοντέλου. Το Μικρό Δέντρο, πέρα από τα παιδαγωγικά εργαλεία που χρησιμοποιεί στην πρωινή καθημερινότητα, προσπαθεί να αντιμετωπίσει την οικολογική και κοινωνική κρίση όντας ένα αυτοοργανωμένο εγχείρημα που λειτουργεί με γενική συνέλευση και αντιιεραρχική οργάνωση και που προωθεί και στηρίζει την δημιουργία παρόμοιων εγχειρημάτων και σε άλλα μέρη του ελλαδικού χώρου μέσω της ελεύθερης διακίνησης των ιδεών και της δικτύωσης. Το Μικρό Δέντρο παράγει λόγο ενάντια στο πατριαρχικό μοντέλο και στις όποιες έμφυλες, φυλετικές, εθνοτικές, ταξικές και ηλικιακές διακρίσεις.

Μέσα από την παιδαγωγική πράξη εμφυσείται στα παιδιά η ιδέα ότι ο κόσμος δεν είναι φτιαγμένος για να εξυπηρετεί τις ανθρώπινες ανάγκες αλλά αποτελεί μία οργανική ενότητα από την βιοποικιλότητα και την ισορροπία της οποίας εξαρτάται η επιβίωση και η ανάπτυξη όλων των μερών της, την ιδέα δηλαδή ότι η φύση έχει μία εγγενή αξία. Τα παιδιά συμμετέχουν τα ίδια με έναν ισότιμο τρόπο στην δημιουργία μιας οργανικής κοινότητας η οποία μαθαίνει, συμβιώνει, αποφασίζει και αναπτύσσεται μέσα σε ένα ελεύθερο περιβάλλον.

Συμπερασματικά

Οι σύγχρονοι αναρχικοί εκπαιδευτικοί μπορεί να βρουν νόημα στα βασικά επιχειρήματα των θεωριών και των παιδαγωγικών πρακτικών της οικολογικής δικαιοσύνης. Οι πρωτοπόροι όπως ο Paul Robin υποστήριξαν την εξωτερική εκπαίδευση και τη μάθηση που σχετίζονται άμεσα με τη φύση (Avrich, 2005).
Συνδυάζοντας τις αξίες της ελευθεριακής και αναρχικής εκπαίδευσης με αυτές της περιβαλλοντικής φιλοσοφίας και ηθικής, όπως αναφέρθηκαν από τους παραπάνω, μέσα από την εκπαιδευτική διαδικασία τα άτομα θα έχουν την ελευθερία να εξερευνήσουν τις κοινωνικές, πολιτιστικές και πνευματικές τους ταυτότητες σε σχέση με τη μάθηση όπως επίσης και την ελευθερία να εξερευνήσουν τις οικολογικές τους ταυτότητες.

Τα παιδιά, άλλωστε, είναι υπέροχοι ακροατές της φύσης. Οι βαθύτερες αντιλήψεις για τα ζώα, τα φυτά, τους μύκητες και τα μικρόβια της περιοχής βοηθούν στο να υπάρξει η συν-δημιουργία της ιστορίας της φύσης σε μια τοποθεσία. Αυτό αποτελεί μέρος της βαθύτερης ακρόασης που ενσωματώνει η αναρχική παιδαγωγική με σκοπό την πλήρη απελευθέρωση του ατόμου μέσα την κοινότητα.

Τα άτομα μπορούν να εξερευνήσουν ελεύθερα και αυθεντικά, να διερευνήσουν, να διασκεδάσουν διαισθητικά, να δημιουργήσουν καλλιτεχνικά σε σχέση με τις κοινότητες των σπιτιών τους και τις διάφορες διασταυρώσεις με τις παγκόσμιες κοινότητες. Η κοινότητα δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ανθρωποκεντρική ανθρώπινη συλλογικότητα, αλλά πιο περιεκτική και ισορροπημένη με τη φύση, όπως είναι πλήρως παρούσα μέσα και γύρω μας. Τα άτομα, καλά εξοικειωμένα με τις κοινωνικές πολιτιστικές και οικολογικές τους ταυτότητες, θα μπορούν να εντοπίσουν τις ηγεμονικές διεργασίες (καθώς επίσης και να τις διαταράξουν), και να έχουν συντονισμένες ικανότητες ώστε να αφουγκράζονται τις οικο-κοινωνικοπολιτισμικές τους κοινότητες.

Οι οικό- αναρχικές παιδαγωγικές μπορούν να παρέχουν στα άτομα μια εκπαίδευση που τους δίνει τη δυνατότητα να διερευνήσουν τις βαθιές ανισορροπίες δυνάμεων, τις κοινωνικές αδικίες και τις καταστροφικές σχέσεις και πρακτικές σε σχέση με τη φύση. Οι αναρχικές παιδαγωγικές προσφέρουν μια ελπίδα που είναι πραγματική γιατί μπορεί και είναι μια έκκληση να λειτουργούμε όχι από φόβο, αλλά από αγάπη, όχι με μια εκπαίδευση που βασίζεται στη σπανιότητα, αλλά μάλλον στην αφθονία, και όχι με μια τυφλή άγνοια, αλλά με μια αίσθηση σαφήνειας και σκοπού που αναζητούμε και μας οδηγεί σε κάθε αλλαγή που επιθυμούμε για την ατομική μας ζωή και τις κοινότητές μας.

Είναι σημαντικό να καταστεί σαφές ότι τόσο ο αναρχισμός όσο και η κοινωνική οικολογία δεν προορίζονται να είναι επιτακτικοί ή καθολικοί. Φυσικά, κάθε φιλοσοφία έχει ορισμένες θεμελιώδεις αρχές, αλλά αυτές οι αρχές είναι τέτοιες που η εφαρμογή τους θα διαφέρει σημαντικά σε κάθε κοινωνικό και πολιτιστικό πλαίσιο. Οι αρχές προορίζονται να προσαρμοστούν, να συζητηθούν και να ερμηνευθούν εκ νέου από πραγματικούς ανθρώπους που ζουν σε κοινότητες που δημιουργούνται μέσα σε τοπικά περιβάλλοντα. Ζώντας και εργαζόμενες στο επίπεδο της βάσης με αμοιβαία υποστηρικτικούς και συνεργατικούς τρόπους, απαλλαγμένους από ιεραρχικές σχέσεις, οι άνθρωποι οπουδήποτε μπορούν να αρχίσουν να αποκτούν τον έλεγχο της δικής τους ζωής και των αποφάσεων που τους επηρεάζουν άμεσα, ενώ επεκτείνουν τις δυνατότητες αύξησης της ελευθερίας, της αυτοπραγμάτωσης και της δημιουργικής άνθησης τόσο στον ανθρώπινο όσο και στον μη ανθρώπινο κόσμο.

Εν ολίγοις, η εκπαίδευση πρέπει να περιστρέφεται γύρω από την επαφή της κοινότητας, τα κοινοτικά προβλήματα και το τι μπορεί να κάνει το άτομο, ως πολίτης, για αυτά. Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος, πρέπει να επινοήσουμε ένα διευρυμένο πλαίσιο, αυτού που σήμερα ονομάζουμε περιβαλλοντική εκπαίδευση, που θα εμπλέκει πραγματικά τα άτομα στη συμμετοχή για ότι αφορά το περιβάλλον τους. Αυτές οι προσπάθειες δεν αποσκοπούν στην ενίσχυση της απομόνωσης, αλλά στη ρίζα της, στις αντι-ιεραρχικές σχέσεις και σε βιώσιμους τρόπους ζωής που συνοδεύονται από κατανόηση και ενσυναίσθηση με άλλους, ανθρώπινους και μη ανθρώπινους οργανισμούς.

Βιβλιογραφία
Avrich, P. (2005). The Modern School Movement: Anarchism and Education in the United States. Oakland: AK Press.
Breitbart, M. M. (2014). Inciting desire, ignoring. Στο K. J. Catherine Burke, Education, Childhood and Anarchism: Talking Colin Ward (σσ. 175-185). New York: Routledge.
Burke, C. (2014). “Fleeting pockets of anarchy”:Streetwork. The exploding school. Paedagogica Historica .
C. Burke, K. J. (2014). Education, Childhood and Anarchism: Talking Colin Ward. New York: Routledge.
C. Ward, P. H. (2014). Sociable Cities: The 21st-Century Reinvention of the Garden City. London: Routledge.
Carson, K. (2014). The Anarchist Thought of Colin Ward. Center for a Stateless Society , σ. vol18.
Chappell, R. (1978). Anarchy Revisited. An inquiry into the public education dilemma. Journal of libertarian studies, σσ. 367-372.
Clark, G. (1984). A Theory of Local Autonomy. Annals of the Association of American Geographers, σσ. 195-208.
Clark, J., & Martin, C. (2013). Anarchy, Geography, Modernity, selected writings of Elisee Reclus. Oakland: PM Press.
Colin Ward, C. W. (2011). Autonomy, Solidarity, Possibility: The Colin Ward Reader. Oakland: AK press.
Curran, G. (2007). 21st Century Dissent. Anarchism, Anti-Globalization and Environmentalism. New York: Palgrave Macmillan.
DeLeon, A. P. (2006, November). The time for action is now! Anarchist theory, critical pedagogy, and radical possibilities. Journal for Critical Education Policy Studies, σσ. 72-94.
Ferrer, F. (2008). The Origin And Ideals Of The Modern School. Montana: Kessinger Publishing.
Ferretti, F. (2016). “The spatiality of geography teaching and cultures of alternative education: the ‘intuitive geographies’ of the anarchist school in Cempuis (1880-1894)”. Cultural Geographies, σσ. 615-633.
Ferretti, F. (2017). Teaching Anarchist Geographies: Elisée Reclus in Brussels and “The Art of Not Being Governed". Annals of the American Association of Geographers.
Ferretti, F. (2019). Anarchy and Geography: Reclus and Kropotkin in the UK. Νew York: Routledge.
Ferretti, F. (forthcoming). Radicalizing pedagogy: Geography and libertarian pedagogy between the 19th and the20th century. Στο R. W. S. Springer, Transgressing Frontiers. New York: Rowman & Littlefield.
Fielding, M. (2005, January). Alex Bloom, Pioneer of Radical State Education. forum for promoting 3-19 comprehensive education.
Goldman, E. (1911). Anarchism and Other Essays. London: Mother Earth Publishing Association.
Goodway, D. (2006). Anarchist Seeds beneath the Snow. Liverpool: Liverpool University Press.
Goodway, D. (2014). Talking Anarchy. Oakland: PM Press.
Gore, J. (1993). The Struggle For Pedagogies. New York: Routledge.
Haworth, R. (2012). Anarchist Pedagogies. Oakland: PM Press.
Holohan, K. (2017). Anarchist Ethics as a Foundation for Educational Alternatives. Educational Studies, σσ. 1-17.
Honeywell, C. (2011). A British Anarchist Tradition. London: The Continuum International Publishing Group.
Houssaye, J. (2000). Δεκαπέντε Παιδαγωγοί. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Ishill, J. (1927). Élisée and Élie Reclus: In Memoriam. Berkeley Heights, N.J.: Oriole Press.
Jickling, B. (2005). Ethics Research in Environmental Education. Southern African Journal of Environmental Education, Vol.22.
Karamali, A. (2017). A Community Based school. The Small Tree That Will Become a Forest. Tvergastein, σσ. 43-53.
Kelly Biedenweg, M. C. (2013). The importance of teaching ethics. International Journal of Sustainability, Vol. 14.
Kossoff G., W. D. (2007). Anarchism, Libertarianism and Envinonmentalism: Anti- authoritarian thought and the search of self-organizing societies. Στο A. S. Jules Pretty, The SAGE Handbook of Environment and Society. London: Sage Publications.
Kropotkin, P. (1893, October). On the teaching of physiography. The Geographical Journal, σσ. 350-359.
Kropotkin, P. (2015). Διανοητική και χειρωνακτική εργασία. Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος.
Love, K. (2012). “Love and Rage” in the Classroom: Planting the Seeds of Community Empowerment. Educational Studies: A Journal of the American Educational Studies Association, σσ. 52-75.
Mills, S. (2010). infed. Ανάκτηση May 2020, από infed.org: https://www.infed.org
Morris, B. (2004). KROPOTKIN, THE POLITICS OF COMMUNITY. Oakland: PM Press.
Nettlau, M. (1988). Ιστορία της Αναρχίας. Αθήνα: Διεθνής Βιβλιοθήκη.
Omran, M. S. (2014). The effect of educating environmental ethics on behavior and attitude to environment protection. European Online Journal of Natural and Social Sciences, Vol. 3.
Padovan, D. (1999, Νοέμβριος). Social Morals and Ethics of Nature: from Peter Kropotkin to Murray Bookchin. Democracy & Nature,THE INTERNATIONAL JOURNAL OF INCLUSIVE DEMOCRACY.
Pelletier, P. (2004, Σεπτέμβριος). Η πόλη και η αστική γεωγραφία στο έργο του Ελιζέ Ρεκλύ μέσα από την εποχή του. Ευτοπία, σσ. 30-34.
Purchase, G. (2003). Peter Kropotkin. Ecologist, Philosopher and Revolutionary.
Purchase, G. (2013, Δεκέμβρης). Πράσινη Φλόγα: Ο Κροπότκιν και η γέννηση της οικολογίας. Ευτοπία, σσ. 40-50.
Ram, F. (1993). Instant Encyclopaedia of Geography Vol.18. New Delhi: Mittal Publications.
Reclus, E. (1903). On spherical maps and reliefs. The Geographical Journal, σ. 290.
Springer, S. (2016). The Anarchist Roots of Geography. Toward Spatial Emancipation. London: University of Minnesota Press.
Suissa, J. (2001, November). Anarchism, Utopias and Philosophy of Education. Journal of philosophy of education, σσ. 627-646.
Suissa, J. (2006). Anarchism and education. A philosophical perspective. London: Routledge.
T. Perreault, G. B. (2015). The Routledge Handbook of Political Ecology. New York: Routledge.
Ward, C. (1995). Talking Schools. London: Freedom Press.
Ward, C. (1996). Anarchy in Action. London: Freedom Press.
Ward, C. (2004). Anarchism, a very short introduction. New York: Oxford University Press.
Ward, D. (2012, Οκτώβρης). Αλχημεία στο Κλάρενς: Κροπότκιν και Ρεκλύ, 1877-1881. Ευτοπία, σσ. 101-115.
Ward, D. (2012, Οκτώβρης). Αλχημεία στο Κλάρενς: Κροπότκιν και Ρεκλύ, 1877-1881. Ευτοπία, σσ. 101-115.
Woodcock, G. (1967). The Encyclopedia of Philosophy. New York: Macmillan.
Γεωργόπουλος, Α. (2002). Περιβαλλοντική Ηθική. Αθήνα : Gutenberg.
Γεωργόπουλος, Α. (2014). Περιβαλλοντική εκπαίδευση, ζητήματα ταυτότητας. Αθήνα: Gutenberg.
Γεωργόπουλος, Α., Νικολάου, Κ., Δημητρίου, Α., Γαβριλάκης, Κ., & Μπλιώνης, Γ. (2013). Η Γη ένας μικρός και εύθραυστος πλανήτης. Αθήνα: Gutenberg.
Γκερέν, Ν. (1973). Ο ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΣ, από την θεωρία στην πράξη. Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος.
Καραγεωργάκης, Σ. (2012, Οκτώβρης). Ελιζέ Ρεκλύ, ένας παραμελημένος πρωτοπώρος ης αναρχίας. Ευτοπία, σσ. 75-82.
Καραγεωργάκης, Σ. (2016). Περιβαλλοντική φιλοσοφία και περιβαλλοντική εκπαίδευση. Αθήνα: Ευτοπία.
Καραγεωργάκης, Σ. (2016). Περιβαλλοντική Φιλοσοφία και Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Αθήνα: Ευτοπία.
Κροπότκιν, Π. (2005). Αγροί, εργοστάσια, εργαστήρια. Θεσσαλονίκη: Νησίδες.
ΜικρόΔέντρο. (2018). Η συνέλευση των παιδιών. Ευτοπία, σσ. 8-20.
ΜικρόΔέντρο. (2018). Συλλογή εμπειριών από μακρινά σχολεία. Θεσσαλονίκη: Αυτοέκδοση.
Μπακιρτζής, Κ. (2002). Επικοινωνία και Αγωγή. Αθήνα: Gutenberg.
Μπούκτσιν, Μ., & Ρόμπερτς, Ά. (1987). Η Οικολογία και η επαναστατική σκέψη. Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος.
Συλλογικό. (2015). Οικολογία και Αναρχισμός. Αθήνα: Ευτοπία.
Τζολ, Τ. (1961). ΟΙ ΑΝΑΡΧΙΚΟΙ. Αθήνα: Επίκουρος.

Ο Αναρχισμός έχει κατηγορηθεί ότι υποθάλπει ή ότι έχει αγνοήσει την Πατριαρχία. Αρκετές από αυτές τις κατηγορίες είναι αληθείς φωτογραφικά, αλλά αδικούν το Αναρχικό κίνημα συνολικά, διότι από την απαρχή της Ιδέας υπήρξαν φωνές που ζητούσαν το αυτονόητο: ότι η χειραφέτηση δεν είναι θέμα φύλου, ούτε ότι οι άντρες έχουν προτεραιότητα στην Ελευθερία. Ο πρώιμος αναρχοκομμουνιστής Joseph Déjacque (Ζοζέφ Ντεζάκ), ο πρώτος που χρησιμοποίησε την λέξη «ελευθεριακός», μαθητής του Pierre-Joseph Proudhon, γράφει μια οργισμένη επιστολή στον Δάσκαλο το 1857.

Joseph Déjacque, Για τον Άνθρωπο, Άνδρα και Γυναίκα

Εισαγωγή

Ο Αναρχισμός έχει κατηγορηθεί ότι υποθάλπει ή ότι έχει αγνοήσει την Πατριαρχία. Αρκετές από αυτές τις κατηγορίες είναι αληθείς φωτογραφικά, αλλά αδικούν το Αναρχικό κίνημα συνολικά, διότι από την απαρχή της Ιδέας υπήρξαν φωνές που ζητούσαν το αυτονόητο: ότι η χειραφέτηση δεν είναι θέμα φύλου, ούτε ότι οι άντρες έχουν προτεραιότητα στην Ελευθερία. Ο πρώιμος αναρχοκομμουνιστής Joseph Déjacque (Ζοζέφ Ντεζάκ), ο πρώτος που χρησιμοποίησε την λέξη «ελευθεριακός», μαθητής του Pierre-Joseph Proudhon, γράφει μια οργισμένη επιστολή στον Δάσκαλο το 1857.
Μετάφραση: Αργύρης Αργυριάδης

Στα βάθη της Λουιζιάνα, όπου οδηγήθηκα από τις αντιξοότητες της εξορίας μου, διάβασα σε μια εφημερίδα των Ηνωμένων Πολιτειών, "La Revue de l'Ouest", ένα κομμάτι αλληλογραφίας ανάμεσα σε εσάς, τον P. J. Proudhon, και την κυρία Hericourt.
Μερικά λόγια της κυρίας Hericourt, που παρατίθενται σε εκείνο το έγγραφο, με κάνουν να φοβάμαι ότι η θηλυκή ανταγωνίστρια μπορεί να μην έχει τη δύναμη –πολεμικά μιλώντας– να αντιμετωπίσει τον βάναυσο αρσενικό αντίπαλό της.

Δεν γνωρίζω τίποτα για την κυρία Hericourt ούτε για τα γραπτά της, αν είναι συγγραφέας, ούτε για τη θέση της στη λέξη, ούτε για την προσωπικότητά της. Αλλά για να επιχειρηματολογήσουμε καλά σχετικά με τις γυναίκες, ή για να διαφωνήσουμε καλά σχετικά με τους άνδρες, η σοβαρότητα δεν είναι το μόνο που χρειάζεται. Κάποιος πρέπει να έχει δει πολλά και να έχει μελετήσει πολύ. Κάποιος πρέπει, πιστεύω, να έχει βιώσει τα προσωπικά του πάθη σε όλους τους σταθμούς της κοινωνίας, από τις ασημένιες κορυφές όπου η κακία είναι ευτυχία μέχρι τα βάθη όπου η δυστυχία αναζητά παρηγοριά στην ακολασία, Πάνω στον ανθρώπινο βράχο που χτυπιέται έτσι από τα σοκ της ζωής, μπορεί να διαβαστεί η λογική, η ανεξίτηλη αλήθεια.

Θα ήθελα να δω το ζήτημα της χειραφέτησης της γυναίκας να αντιμετωπίζεται από μια γυναίκα που έχει αγαπήσει πολύ και έχει αγαπήσει πολλούς, και η οποία στην προηγούμενη ζωή της έχει συνδεθεί τόσο με τους αριστοκράτες όσο και με τους ταπεινούς· για τη γυναίκα της φρουράς. Μπορώ να διεισδύσω και να κατανοήσω τις ιδιωτικές ή επίσημες απόψεις και τις σκέψεις της πολυτελούς μεγάλης κυρίας πιο εύκολα από ό, τι η γυναίκα του σαλονιού μπορεί να κατανοήσει τις ανοιχτές ή κρυφές στερήσεις της κόρης της φτώχειας. Ωστόσο, ελλείψει μιας άλλης Μαγδαληνής, λούζοντας τα πόδια της σταυρωμένης ανθρωπότητας με τα δάκρυά της και προσπαθώντας να την ανυψώσει σε έναν κόσμο στοιχημάτων, λόγω έλλειψης αυτής της φωνής πολιτισμένης μετάνοιας, για την έλλειψη αυτής της γυναίκας που περήφανα και δημόσια αποβάλλει όλες τις προκαταλήψεις του φύλου και της φυλής, των νόμων και των εθίμων, θα μας φέρει πίσω στον προηγούμενο κόσμο, Εγώ, ένας άνθρωπος του ανδρικού φύλου, θα προσπαθήσω να σας απαντήσω, Aliboron-Proudhon. Γιατί η χειραφέτηση της γυναίκας δεν είναι τίποτε άλλο από τη χειραφέτηση της ανθρωπότητας – και των δύο φύλων. (έμφαση του μεταφραστή)

Εσείς που έχετε στις φλέβες σας τόσο ισχυρούς επαναστατικούς παλμούς για όλα όσα σχετίζονται με την χειρωνακτική εργασία ή το γέμισμα του στομάχου, οι μεταφορές σας δεν είναι λιγότερο φλογερές, αλλά να είστε τόσο ηλίθιος και αντιδραστικός, όταν έρχεστε να σκεφτείτε τα συναισθήματα της καρδιάς και των συναισθημάτων; (αναφέρεται στον μισογυνισμό του Proudhon - σμ) Η νευρική και ατέρμονη λογική σας σε θέματα βιομηχανικής παραγωγής και κατανάλωσης είναι αβάσιμη όταν εξετάζετε ζητήματα ηθικής παραγωγής και κατανάλωσης. Η ευφυΐα σου, αρρενωπή για το μηδέν που αφορά τον άντρα, μοιάζει εξανδραποδισμένη όταν πρόκειται για ζήτημα που αφορά τη γυναίκα. Με τον ερμαφρόδιτο εγκέφαλο οι σκέψεις σας οπισθοχωρούν πάνω τους σε ανίσχυρες προσπάθειες να συλλάβουν και να γεννήσουν την κοινωνική αλήθεια.

Μια αρσενική Ιωάννα της Λωραίνης που έχει κρατήσει τον εαυτό του αγνό για σαράντα χρόνια, η διαβροχή της αγάπης έχει εξελκώσει την καρδιά σας, η οργή της ζήλιας σας έχει γεμίσει με αηδία και φωνάζετε «Πόλεμος κατά των γυναικών!» καθώς η υπηρέτρια της Ορλεάνης φώναζε «Πόλεμος εναντίον των Άγγλων!» Οι Άγγλοι την έκαψαν ζωντανή. Οι γυναίκες σε έχουν κάνει σύζυγο, ω, άγιο άνθρωπο, διαχρονικά παρθένο και πάντα μάρτυρα.

Πατέρα Προυντόν, μπορώ να το πω; Όταν μιλάς για γυναίκες εμφανίζεσαι σαν ένα αγόρι κολεγίου που μιλάει πολύ δυνατά και σε υψηλό τόνο, τυχαία και με αυθάδεια, για να φανεί μαθημένος, όπως κάνεις στους ακροατές σου, και που όπως εσύ δεν ξέρει το πρώτο πράγμα για το οποίο μιλάει.

Αφού βεβήλωσες τη σάρκα σου για σαράντα χρόνια, τώρα βλασφημείς τη νοημοσύνη σου και περνώντας από τη ρύπανση στη ρύπανση ρίχνεις τις ακαθαρσίες σου για να λοιδορήσεις τις γυναίκες.

Αυτό ονομάζετε ανδρική και έντιμη ευγένεια, Νάρκισσε-Προυντόν; Παραθέτω τα λόγια σου:
«Όχι, κυρία, δεν ξέρετε τίποτα για το φύλο σας. δεν ξέρετε το πρώτο πράγμα για τις ερωτήσεις που εσείς και οι αξιότιμοι συνεργάτες σας ταράζετε με τόσο θόρυβο και τόσο λίγη επιτυχία. Και αν δεν καταλαβαίνετε αυτή την ερώτηση, αν στις οκτώ σελίδες της απάντησης που κάνατε στην επιστολή μου υπάρχουν σαράντα παράλογα συμπεράσματα, αυτό δείχνει την αλήθεια των όσων είπα για την αναπηρία του φύλου σας. Εννοώ με αυτές τις λέξεις –η ακρίβεια των οποίων μπορεί να μην είναι άψογη– την ποιότητα της κατανόησής σας που δεν θα σας επιτρέψει να αδράξετε τη σημασία του πράγματος: που εμείς οι άνθρωποι έχουμε στα χέρια μας. Στο κρανίο σας, όπως και στην κοιλιά σας, υπάρχει ένα συγκεκριμένο όργανο που είναι ανίκανο να κατακτήσει τη δική του αδράνεια. που απαιτεί από το αρσενικό να το κάνει να εκτελεί τις λειτουργίες του. Και ακόμη και τότε δεν είναι πάντα επιτυχής. Αυτή είναι η άποψή μου, αποτέλεσμα των άμεσων και θετικών παρατηρήσεών μου. Αφήνω στη μαιευτική σας οξυδέρκεια να υπολογίσετε από αυτήν για τη διατριβή σας τις ανυπολόγιστες συνέπειες».

Εσύ αγριογούρουνο –που είναι απλώς ένα αδόμητο γουρούνι– αν είναι αλήθεια, όπως λες, ότι η γυναίκα δεν μπορεί να γεννήσει τίποτα ούτε από τον εγκέφαλο ούτε από την κοιλιά χωρίς τη βοήθεια του άνδρα –και είναι αλήθεια– είναι εξίσου αληθινό και από την άλλη πλευρά. Ούτε ο άνδρας μπορεί να παράγει από τη σάρκα του ή τον εγκέφαλό του χωρίς τη βοήθεια της γυναίκας. Αυτή είναι λογική μεγάλε Proudhon, και η κριτική γίνεται από έναν μαθητευόμενο που ήταν πάντα υπάκουος υπηρέτης σου.
Χειραφέτηση ή μη χειραφέτηση της γυναίκας, χειραφέτηση ή μη χειραφέτηση του άνδρα – τι σημαίνει αυτό; Είναι ότι από τη φύση του ο ένας έχει δικαιώματα και ο άλλος δεν έχει δικαιώματα; Είναι ότι η ανθρωπότητα είναι ενικός και όχι πληθυντικός, αρσενικός και όχι θηλυκός! Είναι ότι η διαφορά στα φύλα είναι μια διαφορά στη φύση της ανθρωπότητας. Οι σταγόνες της βροχής που πέφτουν από τα σύννεφα δεν είναι οι ίδιες είτε είναι λίγες είτε πολλές, είτε μεγάλες είτε μικρές;

Τοποθετήστε το ζήτημα της χειραφέτησης της γυναίκας σύμφωνα με τη χειραφέτηση του δουλοπάροικου – της γυναίκας καθώς και του άνδρα. Ή για να πούμε το ίδιο πράγμα διαφορετικά, ο ανθρώπινος δούλος – είτε στο σεράι είτε στο εργαστήριο. Αν αυτό γίνει κατανοητό τότε είναι και επαναστατικό. Αλλά από την πλευρά του προνομιούχου ανθρώπου η άσποψη αυτή για την κοινωνική πρόοδο, είναι παράλογη και αντιδραστική. Για να αποφύγουμε λοιπόν τις υπεκφυγές και τις αμφισημίες πρέπει να απαιτήσουμε τη χειραφέτηση του Ανθρώπου (ανεξαρτήτως φύλου- σημείωση δική μου). Μόνο με αυτούς τους όρους το ερώτημα είναι πλήρες.
Από μέρα σε μέρα η ανθρωπότητα έλκεται από επανάσταση σε επανάσταση προς το ιδανικό της τελειότητας – την ελευθερία. Αλλά ο άνδρας και η γυναίκα θα προχωρήσουν με το ίδιο βήμα, την ίδια καρδιά ενισχυμένη από αγάπη, προς το φυσικό τους πεπρωμένο, την κοινότητα της Αναρχίας. Αλλά ο άνδρας και η γυναίκα μπαίνουν έτσι χέρι με χέρι, με το πρόσωπο του ενός να ρίχνει τη λάμψη του στο πρόσωπο του άλλου, μέχρι να φτάσουν στον κήπο της Κοινωνικής Αρμονίας. Αλλά η ομάδα του Ανθρώπου, το όνειρο της ευτυχίας που πραγματοποιήθηκε, η κινούμενη εικόνα του μέλλοντος, οι αρμονικοί τόνοι και η λαμπερή δόξα της ισότητας προσβάλλουν τα αυτιά σας και θαμπώνουν τα μάτια σας. Η κατανόησή σας, διαστρεβλωμένη από ασήμαντη ματαιοδοξία, σας κάνει να βλέπετε στους απογόνους έναν άνδρα-άγαλμα στημένο σε ένα γυναικείο βάθρο, έναν άνδρα-πατριάρχη και μια γυναίκα-υπηρέτρια.

Αντίπαλος της γυναίκας και απόλυτος παρίας του άνδρα, μεγάλε Προυντόν, χρησιμοποιείς τα λόγια σου σαν μαστίγιο. Σαν σκλάβος-οδηγός φαίνεσαι ενθουσιασμένος να ξεφτιλίζεις τα όμορφα θύματά σου (στα χαρτιά) και να τα μαστιγώνεις με ύβρεις. Ως μετριοπαθής αναρχικός, φιλελεύθερος, αλλά όχι ελευθεριακός, θέλεις ελεύθερη ανταλλαγή βαμβακιού και κεριών και επιδιώκεις να προστατεύσεις τον άντρα από τη γυναίκα σε αντάλλαγμα του στοργικού ανθρώπινου πάθους. Φωνάζεις εναντίον των μεγάλων βαρόνων του κεφαλαίου για να ξαναχτίσεις μια περήφανη βαρωνία του άνδρα σε υποτελή γυναίκα. Λογικός με ακατάλληλα γυαλιά, δεν μπορείς να διαβάσεις τα μαθήματα του παρόντος ή του παρελθόντος. δεν μπορείς να διακρίνεις τίποτα που να είναι ανυψωμένο ή σε απόσταση ή στην προοπτική του μέλλοντος.

Πρέπει να γνωρίζετε ότι η γυναίκα είναι ο κινητήριος μοχλός του άνδρα, όπως ο άνδρας είναι ο κινητήριος μοχλός της γυναίκας. Δεν υπάρχει ιδέα στον παραμορφωμένο εγκέφαλό σας, ούτε στον εγκέφαλο κανενός άλλου άνδρα, που να μην δόθηκε ζωή από τη γυναίκα. όχι μια εκούσια κίνηση των μυών σας ή της νοημοσύνης σας, αλλά ποιος ήταν ο σκοπός της να προσελκύσει την προσοχή της γυναίκας και να την ευχαριστήσει, ακόμη και συμπεριλαμβανομένου αυτού που φαίνεται το πιο αντιφατικό, τις προσβολές σας. Όλα τα όμορφα που έχει κάνει ο άνθρωπος, όλα τα μεγάλα που έχει παράγει ο άνθρωπος, όλα τα αριστουργήματα της τέχνης και της βιομηχανίας, όλες οι ανακαλύψεις της επιστήμης, τα τιτανικά βήματα που έχει κάνει ο άνθρωπος στα πεδία του αγνώστου, όλες οι κατακτήσεις και όλες οι φιλοδοξίες του ανθρώπου είναι δίδυμο σε γυναίκα που του επιβάλλει τα καθήκοντα ως βασίλισσα ενός τουρνουά αναθέτει ένα καθήκον σε έναν ιππότη και τον ανταμείβει με χαμόγελο όταν αυτός έχει επιτύχει αν. Όλος ο ηρωισμός του ανθρώπου, όλη η φυσική και ηθική του ανδρεία προέρχεται από την αγάπη. Χωρίς γυναίκα θα εξακολουθούσε να σέρνεται στην κοιλιά του ή και στα τέσσερα και να περιηγείται σε βότανα και ρίζες. Θα ισοφάριζε το βόδι στην ευφυΐα. Είναι ανώτερος από το θηρίο μόνο επειδή η γυναίκα έχει πει: «Να είσαι έτσι». Είναι η θέλησή της που τον δημιούργησε και τον έκανε άνθρωπο αντί για άγριο. Για να ικανοποιήσει τις υπέρτατες απαιτήσεις της γυναικείας ψυχής επιχείρησε μεγαλειώδη πράγματα.

Δείτε τι έχει κάνει η γυναίκα για τον άνδρα και μετά δείτε τι έχει κάνει ο άντρας για τη γυναίκα!

Αλίμονο! για να ευχαριστήσει τον κύριο και τον κύριό της, δεν είναι απαραίτητο να διαθέτει μεγάλη ευφυΐα και ηθική δύναμη. Αν μιμηθεί μόνο τον πίθηκο σε γελοιότητες και γκριμάτσες, κρεμάστε της μερικά κομμάτια γυαλικών στο λαιμό και τα αυτιά της, στολίστε την με γελοία φινέτσα, γεμίστε τους γοφούς της μέχρι να μοιάζει με μια Αφροδίτη του Hottentot, αυτό είναι το μόνο που απαιτεί ο Σουλτάνος της από αυτήν, όλα όσα είναι απαραίτητα για να φέρει χαρά στην αρσενική ψυχή – το άλφα και το ωμέγα των επιθυμιών και των προσδοκιών του. Αν μπορεί να κάνει αυτά τα πράγματα ανταμείβεται με ένα δαντελένιο μαντήλι.
Αντίθετα εκείνη που θεωρεί έναν τέτοιο ρόλο επαίσχυντο και έχει δείξει την καλή της λογική βρίσκοντας την ομορφιά στην αξιοσύνη και με την αυτοδύναμη συμπεριφορά της που μαρτυρά τη λογική και την ευφυΐα της, έχει λιθοβοληθεί στο παρελθόν και θα λιθοβοληθεί άθλια ξανά και ξανά από το πλήθος των Προυντόν, παρελθόντος και παρόντος την διώκει με άμεμπτο σαρκασμό και την αναγκάζει να καταπνίξει την ατομικότητά της. Για το πλήθος των άκαρδων και ανεγκέφαλων ανδρών έχει αμαρτήσει έχοντας πάρα πολλή καρδιά και υπερβολική νοημοσύνη. Της έχουν πετάξει πέτρες και σπάνια έχει την τύχη να συναντήσει έναν άντρα που θα την πάρει από το χέρι και θα πει: «Γυναίκα, σήκω. Είσαι άξια αγάπης. είσαι άξια της ελευθερίας».

Όχι, αυτό που θέλει ο άντρας –δηλαδή αυτός που σφετερίζεται το όνομα του άνδρα– δεν είναι η γυναίκα σε όλη της τη φυσική και ηθική ομορφιά, η γυναίκα με τη φυσική και καλλιτεχνική μορφή, το πρόσωπό της που λάμπει με την αύρα της χάρης, η καρδιά της συμπαθητική και τρυφερή, οι σκέψεις της ενθουσιώδεις, η ψυχή της ερωτευμένη με ποιητικά και ανθρώπινα ιδανικά. Όχι, αυτός ο ανεγκέφαλος μπαμπούλας, όπως ένας πεζός σε ένα πανηγύρι, θέλει μια χρωματιστή και μπερδεμένη φιγούρα κεριού. Όπως ένας λαίμαργος σε έκσταση μπροστά σε ένα κρεοπωλείο, θέλει ένα τέταρτο μοσχάρι γαρνιρισμένο με δαντέλα.
Αηδιασμένος με τον άνθρωπο που βρίσκει τόσο ηλίθιο, κουρασμένος από αυτόν στον οποίο μάταια αναζήτησε συμπάθεια για το συναίσθημα, μας λέει η ιστορία – αλίμονο! Μακάρι να ήταν μόνο ένας μύθος, ένας θρύλος, μια βιβλική ιστορία – η γυναίκα περνάει από το δίποδο στο τετράποδο. Θηρίο για θηρίο. Είναι φυσικό άλλωστε να επιτρέψει στον εαυτό της να παρασυρθεί από ένα μεγαλύτερο θηρίο από τον εαυτό της. Τότε, επιτέλους, η φύση, αφού την προίκισε με παρορμήσεις και αγάπες πολύ ρωμαλέες για να σβήσει με καταπίεση και αποχή, γίνεται αηδιασμένη από την ανθρωπότητα και αναζητά σε ναούς δεισιδαιμονίας, στις εκτροπές του νου και της παρόρμησης των πιστών, την τροφή για την παθιασμένη πείνα της φύσης της. Αποτυγχάνοντας να βρει τον άντρα των ονείρων της, αφθονεί την αγάπη της σε έναν φανταστικό θεό και ο ιερέας έχει αντικαταστήσει το θηρίο ενός συζύγου.

Αχ! αν υπάρχουν τόσες πολλές άθλιες γυναίκες και τόσο λίγες πραγματικές γυναίκες, ποια είναι η αιτία; Τι έχετε να παραπονεθείτε για αυτό Δάντη-Προυντόν; Θα το επιθυμούσατε.

Παραδέχομαι ότι εσείς προσωπικά αγωνιστήκατε γενναία για την επανάσταση. έχετε ξεψαχνίσει την φύση και τον κορμό της Ιδιοκτησίας και έχετε κάνει τον θόρυβο της αναταραχής να αντηχεί από μακριά. Απογυμνώσατε το φλοιό της και το αφήσατε εκτεθειμένο στο βλέμμα του πληθυσμού. Κλονίσατε σαν νεκρά κλαδιά τους ανίσχυρους αυταρχικούς ανταγωνιστές σας και δείξατε το κενό των ανανεωμένων ελληνικών θεωριών των κρατικών σοσιαλιστών, συμπεριλαμβανομένων και των δικών σας. Έχετε τραβήξει μαζί σας μέσα από τις ελικοειδείς οδούς της μεταρρύθμισης όλο το πακέτο των ορέξεων φυσικών και ηθικών. Έχετε διανύσει το δρόμο και έχετε πάρει τους άλλους μαζί σας. Είστε κουρασμένοι. Θα θέλατε να ξεκουραστείτε, αλλά η φωνή της λογικής σας προτρέπει να ακολουθήσετε τις επαναστατικές σας αφαιρέσεις και να προχωρήσετε προς τα εμπρός, πάντα προς τα εμπρός, μήπως σας ξεπεράσουν εκείνοι που έχετε παραπλανήσει.
Να είστε λοιπόν ειλικρινά ένας ολοκληρωμένος αναρχικός και όχι ένας εν μέρη αναρχικός. Προχωρήστε πέρα από την κατάργηση της οικονομικής σύμβασης, στην κατάργηση όχι μόνο του σπαθιού και του κεφαλαίου, αλλά και της ιδιοκτησίας και της εξουσίας σε όλες τις μορφές της. Τότε θα έχετε φτάσει στην αναρχική κοινότητα. δηλαδή, την κοινωνική κατάσταση όπου ο καθένας είναι ελεύθερος να παράγει ή να καταναλώνει σύμφωνα με τη θέλησή του ή τη φαντασία του χωρίς να ελέγχει ή να ελέγχεται από οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο. όπου η ισορροπία παραγωγής και κατανάλωσης καθορίζεται φυσικά, όχι πλέον από τους περιοριστικούς νόμους και την αυθαίρετη ισχύ των άλλων, αλλά από την ελεύθερη άσκηση της βιομηχανίας που υπαγορεύεται από τις ανάγκες και τις επιθυμίες κάθε ατόμου. Η θάλασσα της ανθρωπότητας δεν χρειάζεται αναχώματα. Δώστε τις παλίρροιές της πλήρες δύναμη και μια μέρα θα βρει το δρόμο της.
Χρειάζομαι, για παράδειγμα, έναν ήλιο για τον εαυτό μου, ένα ποτάμι για τον εαυτό μου, ένα δάσος για τον δικό μου ή όλα τα σπίτια σε όλους τους δρόμους μόνο για μένα; Έχω το δικαίωμα να γίνω ιδιοκτήτης τους αποκλείοντας άλλους, ειδικά όταν δεν τα χρειάζομαι; Αν δεν έχω αυτό το δικαίωμα, είναι πλέον δίκαιο να επιθυμώ, όπως στο πλαίσιο του συστήματος των συμβάσεων, να μετρήσω στον καθένα –σύμφωνα με την τυχαία ικανότητά του να παράγει– ακριβώς τι ποσοστό θα έπρεπε να λάβει από όλα τα πράγματα; πόσες από τις ακτίνες του ήλιου δικαιούται, πόσα κυβικά πόδια αέρα και νερού θα του παραχωρήσει ή την έκταση των περιπάτων του στα δάση, τι αριθμό ή τα μέρη των σπιτιών που μπορεί να καταλάβει, σε ποιους δρόμους μπορεί να περπατήσει και από ποιους δρόμους πρέπει να κρατηθεί μακριά;

Με ή χωρίς συμβόλαιο, θα καταναλώσω περισσότερο από ό, τι είναι καλό για μένα; Θα πάρω όλο το φως του ήλιου, όλο τον αέρα, όλο το νερό; Θα μονοπωλήσω όλη τη σκιά των δέντρων, όλους τους δρόμους της πόλης, όλα τα σπίτια ή όλα τα δωμάτια των σπιτιών; Και αν έχω δικαίωμα στις παραγωγές της φύσης, όπως το φως και ο αέρας, δεν έχω επίσης δικαίωμα σε βιομηχανικά προϊόντα, όπως ο δρόμος ή το σπίτι; Σε τι χρησιμεύει λοιπόν ένα συμβόλαιο που δεν μπορεί να προσθέσει τίποτα στην ελευθερία μου, αλλά αντίθετα σίγουρα θα την περιορίσει;

Και όσον αφορά την παραγωγή, η δραστηριότητα της φύσης μου θα αναπτυχθεί ακόμη περισσότερο με τον περιορισμό; Είναι παράλογο να ισχυριζόμαστε κάτι τέτοιο. Ο λεγόμενος ελεύθερος εργάτης ακόμη και στη σημερινή κατάσταση της κοινωνίας, παράγει περισσότερα και κάνει τη δουλειά του καλύτερα από τον νέγρο σκλάβο. Πώς θα ήταν αν ήταν πραγματικά και καθολικά ελεύθερος; Η παραγωγική του δύναμη θα αυξανόταν εκατό φορές.

Αλλά οι αργόσχολοι; λες. Οι αργόσχολοι παράγονται από τις ανώμαλες συνθήκες της κοινωνίας. Αλλά σε μια αναρχική κοινότητα, με τις τέχνες και τις επιστήμες να αναπτύσσονται όπως θα αναπτυχθούν στις μέρες μας, τίποτα τέτοιο δεν θα μπορούσε να συμβεί. Φυσικά, θα υπήρχαν, όπως υπάρχουν σήμερα, ορισμένοι που θα ήταν μεγαλύτεροι παραγωγοί από άλλους, και θα υπήρχαν ορισμένοι που θα ήταν μεγαλύτεροι καταναλωτές από άλλους, αλλά εκείνοι που δραστηριοποιούνται περισσότερο στην παραγωγή θα ήταν επίσης πιο δραστήριοι στην κατανάλωση. Η εξίσωση είναι φυσική. Ζητάτε αποδείξεις; Πάρτε τυχαία εκατό εργάτες και θα διαπιστώσετε ότι οι μεγαλύτεροι παραγωγοί είναι οι μεγαλύτεροι καταναλωτές.

Ο ανθρώπινος οργανισμός εφοδιάζεται με ορισμένα πολύτιμα εργαλεία η χρήση των οποίων παρέχει γνήσια ευχαρίστηση. Υπάρχουν τα χέρια, η καρδιά, ο εγκέφαλος –όλα φτιαγμένα για χρήση– και μπορείτε να φανταστείτε ότι ένας άνθρωπος εθελοντικά θα αφήσει τέτοια πολύτιμα εργαλεία να σκουριάσουν; Στην ελεύθερη κατάσταση της φύσης με τα θαύματα της βιομηχανίας και της επιστήμης όπου όλες οι κλήσεις για δραστηριότητα και χαρούμενη ζωή, σε μια τέτοια κατάσταση, φαντάζεστε ότι ένας άνθρωπος θα αναζητούσε την ευτυχία στην άμετρη απραξία; Ανοησία. Θα ήταν αδύνατο.

Στο έδαφος της αληθινής αναρχίας, της απόλυτης ελευθερίας, θα υπήρχε τέτοια ποικιλομορφία μεταξύ των ανθρώπων –ποικιλομορφία ηλικίας, φύλου και γεύσεων– που κανένας δεν θα το έκανε χωρίς συμπαθητική κοινωνία. Η ισότητα δεν είναι ομοιομορφία. Αυτή η ποικιλομορφία των ανθρώπων και κάθε επόμενης χρονικής στιγμής είναι ακριβώς αυτό που κάνει όλες τις κυβερνήσεις, όλα τα συντάγματα και όλα τα συμβόλαια καταστροφικά για την ελευθερία. Πώς μπορείς να δεσμευτείς για ένα χρόνο, για μια μέρα, για μια ώρα, όταν σε μια ώρα, μια μέρα ή ένα χρόνο μπορεί να σκέφτεσαι εντελώς διαφορετικά από τον τρόπο που νόμιζες τη στιγμή που έκανες το συμβόλαιο;

Κάτω από τις συνθήκες της ριζοσπαστικής αναρχίας θα υπάρξουν κάποιες γυναίκες, όπως και κάποιοι άνδρες, μεγαλύτερης σχετικής αξίας από άλλους. Θα υπάρχουν παιδιά και θα υπάρχουν ηλικιωμένοι, αλλά όλοι, χωρίς διάκριση, θα είναι παρόλα αυτά ανθρώπινα όντα και θα πρέπει εξίσου ελεύθεροι να κινούνται στους κύκλους των αμοιβαίων αξιοθέατών τους, ελεύθεροι να παράγουν και να καταναλώνουν κατά το δοκούν, χωρίς καμία γονική, συζυγική ή κυβερνητική εξουσία, χωρίς νομικούς κανονισμούς που να τους περιορίζουν ή να τους εμποδίζουν.

Σε μια κοινωνία που συγκροτήθηκε έτσι –και οφείλεις να το ξέρεις, εσύ αναρχικός που υπερηφανεύεσαι ως λογικός ότι είσαι– τι θα είχες να πεις για τη σεξουαλική αναπηρία είτε του θηλυκού είτε του αρσενικού ανθρώπου;

Άκου, Δάσκαλε Προυντόν! Πριν μιλήσετε για την γυναίκα, μελετήστε. Σταματήστε να αποκαλείτε τον εαυτό σας αναρχικό ή να γίνετε καθαρός αναρχικός. Μιλήστε μας, αν θέλετε, για το άγνωστο και το γνωστό, για τον Θεό που είναι κακός, για την ιδιοκτησία που είναι ληστεία. Όταν όμως μιλάτε για τον άνθρωπο μην το κάνετε ως αυταρχική θεότητα, γιατί θα σας απαντήσω ότι ο άνθρωπος είναι κακός. Μην του αποδίδετε ένα απόθεμα ευφυΐας που του ανήκει μόνο από το δικαίωμα της κατάκτησης, από το εμπόριο της αγάπης, από την τοκογλυφία σε κεφάλαιο και εργασία που προέρχεται εξ ολοκλήρου από τη γυναίκα και είναι το προϊόν της ψυχής της. Μην τολμήσετε να του το αποδώσετε αυτό που έχει αντλήσει από κάποιαν άλλη επειδή είναι άντρας ως δίκαιο διότι θα σας απαντήσω με τα δικά σας λόγια: «Η ιδιοκτησία είναι κλοπή!»

Υψώστε τη φωνή σας, αντίθετα, ενάντια στην εκμετάλλευση της γυναίκας από τον άνδρα. Διακηρύξτε στον κόσμο με αυτό το σθένος της επιχειρηματολογίας που σας έχει κάνει διάσημο ως διανοούμενο αγωνιστή, ότι ο άνδρας, χωρίς τη βοήθεια της γυναίκας, δεν είναι σε θέση να βγάλει την επανάσταση από το βούρκο, να την βγάλει από το βρώμικο και αιματοβαμμένο τέλμα στο οποίο έχει πέσει. Ότι μόνος του είναι ανίσχυρος. ότι πρέπει να έχει την υποστήριξη της καρδιάς και του εγκεφάλου της γυναίκας. ότι στο δρόμο της προόδου θα πρέπει να βαδίζουν μαζί, δίπλα-δίπλα, χέρι-χέρι. ότι ο άντρας δεν μπορεί να επιτύχει τον στόχο του και να υπομείνει την κούραση του ταξιδιού χωρίς τη διαρκή συμπάθεια και τα ενθαρρυντικά χάδια της γυναίκας.
Πείτε στον άνδρα και στη γυναίκα ότι τα πεπρωμένα τους είναι να πλησιάσουν περισσότερο και να κατανοήσουν ο ένας τον άλλον καλύτερα. ότι έχουν ένα και το αυτό όνομα, καθώς είναι ένα και το αυτό ον – το ανθρώπινο ον. ότι είναι, ο καθένας με τη σειρά του, ο ένας τοωδεξί και ο άλλος το αριστερό χέρι και ότι στην ανθρώπινη ταυτότητα οι καρδιές τους είναι σαν μια καρδιά και οι σκέψεις τους είναι αδιαχώριστες.

Πείτε τους ότι σε αυτή την κατάσταση μόνο εκείνοι μπορούν να συντηρήσουν και να υποστηρίξουν ο ένας τον άλλον στο ταξίδι και ότι το φως της αγάπης τους θα διαπεράσει τις σκιές που χωρίζουν το παρόν από το μέλλον ή την πολιτισμένη κοινωνία από την αρμονική κοινωνία. Πείτε τους ότι ο άνθρωπος, στη σχετική αναλογία και τις εκδηλώσεις του, είναι σαν μια πυγολαμπίδα, η οποία λάμπει μόνο από αγάπη και για την αγάπη.

Πείτε το. Να είστε ισχυρότερος από τις προκαταλήψεις σας. Πιο γενναιόδωρος παρά μοχθηρός. Διακηρύξτε την Ελευθερία, την Ισότητα, την Αδελφοσύνη, το αδιαίρετο του ανθρώπου. Κάντο; είναι για τη σωτηρία του κοινού. Δηλώστε ότι η ανθρωπότητα κινδυνεύει. Καλέστε τους άνδρες και τις γυναίκες να εκδιώξουν τους προκατειλημμένους εισβολείς από τα σύνορα της κοινωνικής προόδου· Μιλήστε ενάντια σε εκείνη την άλλη αρσενική αριστοκρατία, αυτή την αριστοκρατία του σεξ που μας καθηλώνει στα έθιμα του παρελθόντος. Πείτε το είναι απαραίτητο. Διακηρύξτε το με πάθος, με ιδιοφυΐα, κάντε το να ακουστεί και θα έχετε κερδίσει όχι μόνο την εκτίμηση των άλλων και του εαυτού σας.

Link to a free audiobook version of the English translation of Social Anarchism and Organisation by FARJ.

This audiobook is produced by CES members as a resource for participants in its annual Militant Kindergarten.

Social Anarchism and Organisation is an important text for contemporary anarchists. By practicing a close and accessible reading we aim to develop militancy among anglophone anarchists, promote internationalism, and emphasize the importance of theory and strategy in our struggles.

More information and resources like this can be found on the CES website: https://especifismostudies.org/

mk_flyer.jpg 0.12 Mb

Βιβλιοπαρουσίαση: Το μικρό βιβλίο του ελευθεριακού κομμουνισμού - «Μικρό» βιβλίο – Μεγάλο περιεχόμενο

Πριν από μερικά χρόνια εκδόθηκε από τους συντρόφους της συλλογικότητας Αναρχικοί για την Κοινωνική Απελευθέρωση (ΑΚΑ), «Το μικρό βιβλίο του ελευθεριακού κομμουνισμού». Πρόκειται για μια μετάφραση κειμένων από την συντακτική ομάδα του ιστότοπου libcom.org, μέλη της οποίας δραστηριοποιούνται στην Αναρχική Ομοσπονδία της Αγγλίας, στους Βιομηχανικούς Εργάτες του Κόσμου την ιστορική IWW, καθώς και σε άλλες αναρχοσυνδικαλιστικές ενώσεις.

Όπως λέει και στην εισαγωγή του: «Το βιβλίο που κρατάς στα χέρια σου δεν αποτελεί έργο κάποιων “ειδικών”, ακαδημαϊκών ή “διανοούμενων”. Είναι ένα συλλογικό έργο εργαζόμενων, άνεργων ή επισφαλών σαν εσένα.» Και είναι πράγματι έτσι διότι μέσα από έναν απλό και ξεκάθαρο λόγο το βιβλίο αυτό ανοίγει το θέμα αλλά δεν το εξαντλεί. Είναι ένα βιβλίο εισαγωγής στο μεγάλο ζήτημα του ελευθεριακού κομμουνισμού ως οργανωσιακό πρόταγμα για την κοινωνική χειραφέτηση.

Στις 73 σελίδες του ο αναγνώστης θα αντιληφθεί το «γιατί» αλλά και το «πως» μπορούν οι σημερινές συνθήκες εκμετάλλευσης και ανασφάλειας που βιώνει ο καθένας & καθεμιά μας να αλλάξουν. Η ανάλυση ξεκινάει από τον καπιταλισμό ως κοινωνικό σύστημα, συνεχίζει με το κράτος ως τον θεσμικό φορέα υποστήριξης του συστήματος ανισοτήτων, προσεγγίζει εκ νέου το ζήτημα των τάξεων, της εργασίας αλλά και του τρόπου αγώνα με μια κριτική προσέγγιση στα συνδικάτα, προκρίνοντας την άμεση δράση ως τη βασική μέθοδο αγώνα τόσο στους εργασιακούς χώρους, όσο και στην κοινότητα. Στο βιβλίο υπάρχει ένα κεφάλαιο αφιερωμένο στο περιβάλλον και εδώ τελειώνει θα έλεγα το «ελευθεριακό» περίβλημα του βιβλίου αυτού.

Το τελευταίο κεφάλαιο εξηγεί τον πυρήνα της θεματολογίας του βιβλίου που δεν είναι άλλο από το τι εννοούμε ως Αναρχικοί όταν μιλάμε για τον «κομμουνισμό». Στην ουσία το κεφάλαιο αυτό ανοίγει αλλά δεν κλείνει το θέμα, αντίθετα αποτελεί τροφή για σκέψη κάτι στο οποίο προτρέπετε ο αναγνώστης με την προτεινόμενη βιβλιογραφία στα ελληνικά που είναι και αυτή ενδεικτική.

Ο Ελευθεριακός Κομμουνισμός αποτελεί σημαντικό συστατικό στοιχείο του Ιστορικού Μείζονος Αναρχισμού, μιας και αποτελεί σημείο σύγκλισης τόσο της Αναρχοκομουνιστικής προσέγγισης (βλέπε πλατφόρμα, κοκ) αλλά και του Αναρχοσυνδικαλισμού, μιας και η CNT Ισπανίας τον είχε σαν οργανωτικό όραμα της κοινωνίας μετά την επανάσταση. Σίγουρα ο Ελευθεριακός Κομμουνισμός είναι η έκφραση του μαζικού Αναρχικού Κινήματός και προσδίδει συγκεκριμένο νόημα στον Αναρχισμό ως πολιτική και κοινωνική επιδίωξη.

Κάποτε είχα διαβάσει σε ένα αυτοκόλλητο που είχε ως υπόβαθρο την διάσημη φωτογραφία μιας αναρχοσυνδικαλίστριας –εργαζόμενης της CNT-FAI που κρατάει την μαυροκόκκινη σημαία και έλεγε: «Ενάντια σε κάθε εξουσία, για τον κομουνισμό και την Αναρχία». Παρόλο που συμφωνώ στην ουσία του, θεωρώ την επίκληση «για τον κομουνισμό και την Αναρχία» στις μέρες μας κάτι αρκετά αφηρημένο που ίσως μας έρχεται στο σήμερα αποιδεολογικοποιημένο. Μιας και ιστορικά στο οργανωμένο και πλειοψηφικό ρεύμα του ο Αναρχισμός (είτε ο Αναρχοσυνδικαλισμός, είτε ο υπέρ της οργάνωσης Αναρχοκομουνισμός) προσέγγιζε την Αναρχία ως ΙΔΕΑ μέσω της θέασης ενός χειραφετημένου κόσμου διαμέσου του ελευθεριακού κομμουνισμού που ως ανοικτή οργανωτική προσέγγιση απαντούσες στην ερώτηση του «πως θα λειτουργεί» η νέα κοινωνία. Πιστεύω δε, ότι παρόλες τις ατέλειες ή τις αστοχίες της «πρώτης φοράς» το καλοκαίρι του 1936 στην Ισπανία φτάσαμε πολύ κοντά στην εφαρμογή του ή έστω πήραμε μια μικρή γεύση που συνεχίζει να μας εμπνέει ακόμα, γιαυτό και θα συμφωνήσω με την κατακλείδα αυτού του μικρού σε όγκο - αλλά μεγάλο σε περιεχόμενο βιβλίου ότι: «Αυτό το κίνημα σε διαφορετικές ιστορικές στιγμές και τόπους το ονόμασαν “αναρχικό κομμουνισμό”, “ελευθεριακό σοσιαλισμό” ή απλά “σοσιαλισμό” ή “κομμουνισμό”. Αυτό που έχει σημασία όμως, δεν είναι το όνομα ή η ιδεολογική ταμπέλα αλλά ή ύπαρξη του, όχι μόνο ως μελλοντικό ιδανικό αλλά ως η ζωντανή ενσωμάτωση των ζωών μας, των αναγκών μας και του πνεύματος της αντίστασης, στην καθημερινότητα μας. Αυτό το πνεύμα της αντίστασης υπάρχει, και υπήρχε πάντα, σε κάθε κοινωνία και κάτω από κάθε καθεστώς όπου υπήρχε αδικία και εκμετάλλευση. Έτσι υπάρχει λοιπόν και η δυνατότητα για έναν κόσμο βασισμένο στην ελευθερία και την ισότητα για όλους.»

Σε μια εποχή συγχυτική και αφηρημένη με την «δημιουργική απροσδιοριστία» να κυριαρχεί όχι μόνο ως «ο λόγος της εξουσίας» όπως θα έλεγε ο Λακάν, αλλά και μέσα στα κινήματα εξαιτίας της εσωστρέφειας και τη διαθεματικότητας που δημιουργεί η παρούσα συνθήκη, η επιστροφή προς τον βασικό πυρήνα του Αναρχισμού και αυτός δεν μπορεί να είναι άλλος από τον Κοινωνικό και Ταξικό Αγώνα -αλλά και όχι μόνο- ο οποίος πρέπει να έχει σαφή θέση, μορφή και περιεχόμενο είναι επιβεβλημένος. Στον βαθμό αυτό, εκδόσεις σαν αυτό «Το μικρό βιβλίο του ελευθεριακού κομμουνισμού» μας υπενθυμίζει ότι την ουσία του αγώνα που αγωνιζόμαστε ιστορικά ως Αναρχικοί: Για την κοινωνική Απελευθέρωση. Είτε λοιπόν Κοινωνικός Αναρχισμός για την ελευθερία που θα έλεγε και ο αείμνηστος Μάραιη Μπούκτσιν είτε για τον «Ελευθεριακό Κομμουνισμό και την Αναρχία» που λέμε εμείς οι νεότεροι του, το μήνυμα ως μορφή και περιεχόμενο παραμένει το ίδιο και διαχρονικό. Και μην ξεχνάτε: «Έχουμε πόλεμο. Είναι παγκόσμιος. Και ήταν πάντα ταξικός.»

*Για όποιον/αν ήθελε να κατεβάσει το βιβλίο μπορεί να το κάνει από εδώ: https://www.scribd.com/document/606996379/T%CE%BF-%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CF%81%CF%8C-%CE%B2%CE%B9%CE%B2%CE%BB%CE%AF%CE%BF-%CF%84%CE%BF%CF%85-E%CE%BB%CE%B...oiQnQ

There is a debate over the views of Kropotkin, the great anarchist, on the First World War and on Imperialism in General. This shines a light on anarchists' opinions of imperialism, national self-determination, and the current Ukrainian-Russian War.

In 1914, World War I (then called “The Great War”) began, centered in the big countries of Europe. It was greeted with enthusiasm by most of the populations of the warring countries. It was endorsed by most of their socialist and labor parties and by their unions. Most of the leading Marxist theoreticians took pro-war positions or were at best wishy-washy, not wanting to break with the militaristic majority. Only a small section of revolutionary Marxists opposed the war totally (including Lenin, Luxemburg, Trotsky, and Debs).

Unlike the Marxists, most anarchists opposed both sides of the war, with the significant exception of a small minority. This minority supported the Entente (the Allies) against the Central Powers. It included the most well-known and respected anarchist, Peter Kropotkin. Kropotkin (1842—1921) was widely regarded as one of the “founders” of anarchism. Most of the anarchist movement at the time was surprised and disappointed about Kropotkin’s pro-war stance. Today, anarchists still read his works and respect his contributions to our theory and history. Yet, most who comment on Kropotkin believe that he was gravely mistaken in his views on the war and agree with his anarchist critics from that time.

However, a few writers on anarchism have concluded that his views should be re-examined and reconsidered. In the light of World War II and more current wars, perhaps he was not so wrong after all, they suggest. (Kinna 2017; Ryley 2017)

This question may appear to be abstractly historical. But, as I write this, a terrible war is raging between the Russian state and the Ukrainian people, with the latter getting aid from the imperialist states of the U.S. and NATO. Wars are also being fought in other countries around the globe. Imperialism, nationalism, the exploitation of weaker countries by the rulers of stronger ones, and the existence of a world capitalist market—all continue from Kropotkin’s time to ours. What attitude should revolutionary anarchists take toward these various wars and conflicts? These issues were debated back then and are still illuminating in our current conditions.

Referring to arguments over U.S. intervention in the Middle East and Central Asia, Peter Ryley writes, “The issues that Kropotkin raised have not gone away….The schism among anarchists in 1914 is not an historical curiosity; it is a live debate.” (2017; p. 50) I believe that Kropotkin was deeply wrong about World War I. I agree with his critics then and now. But I think it can be valuable to review the discussion.

The War

The war was an inter-imperialist conflict. This was not particularly subtle. On one side was the British Empire, the Russian Empire, and the French Empire, eventually joined by the Italian Empire and the Japanese Empire, and finally by the United States of America. On the other side was the German Empire, the Austrian-Hungarian Empire, and the Turkish Empire. The only one not officially calling itself an empire was the United States. With its domination of Latin America and the Caribbean and parts of the Pacific, it was hard to see it as anything else.

To justify supporting one of the sides, it was necessary to find qualitative differences among the empires. The German social-democrats pointed to a threat from the cossacks and hordes of Czarist Russia which would destroy German Kultur. Actually, Czarist Russia was a very authoritarian state, but it was weak by then and on the verge of collapse—as it did under the pressures of the war. On the other side, supporters of the Entente pointed to the ruling German junker class, and the threat of Prussian militarism.

It is worth pointing out that the German monarchy, while quite authoritarian, was not the same as the later Nazi regime. There was an elected parliament (the Bundestag), even if generally powerless. Its largest party was the Social-Democratic Party. True, the German rulers were more aggressive than the British and French rulers, if only because the British and French already held most of the world as colonies. They were the “have” imperialists. It was said that the sun never set on the British Empire nor the blood ever dried. If the rising capitalists of Germany, and the German state (the “have-not” imperialists), were to expand now, they had to challenge the British and French, they “had” to be the aggressors. This did not make the Allies more “peaceful”, just more satiated.

Kropotkin’s arguments for supporting the Allies were rooted in fear of German militarism. If the Germans were to win the war, he thought, it would set back progress toward an anarchist transformation. He saw the horrors of the German state, its military rulers, and its repressive bureaucracy, but he did not distinguish between the state and the whole German nation, including its working class. He had repeatedly denounced Marxism and statist socialism (social-democracy) as reflecting German culture. Kinna writes of “Kropotkin’s antipathy for German social democracy and this conflation of all things German with statism.” (2017; p. 187) He saw the victory of libertarian communism as requiring the victory of the “Latin” peoples over the “Germanic” peoples, and therefore the victory of the Entente over Germany. He had a romantic view of France. The French state had imprisoned him and then expelled him. Yet he saw France as the mother of revolutions, the center of revolutions in Europe, and the inspirer of revolution for Russia. It must not be conquered by the Prussian army!

Like Bakunin and other anarchists, Kropotkin had long supported the idea of national self-determination. “True internationalism will never be attained except by the independence of each nationality….If we say no government of man over man, how can [we] permit the government of conquered nationalities by the conquering nationalities?” (in Miller 1976; p. 231) He supported all national movements against foreign oppressors, such as the Indians and Irish against Britain, the Balkan peoples against Turkey, or the Poles against Russia. Solidarity with the oppressed people did not mean anarchists should give any political support to their leaders and rulers, their capitalists and landlords. Kropotkin thought it was important to combine “economic” demands, such as land to the peasants, with national demands.

In World War I, he applied national self-determination to the French, who had been attacked, invaded, and partially occupied by German forces. He ignored the difference in this case, that France was not an exploited and oppressed nation but an imperialist power. It had its own colonies (the French state ruled about 15 % of the world). He ignored that France would do the same to the Germans if it won the war.

During the Franco-Prussian War of 1870 (which culminated in the Paris Commune of 1871), Bakunin had urged the French to resist the invading Germans. But he advocated this be done by forming revolutionary armies of workers and peasants, unconnected to the French state and in revolutionary opposition to it. In the years before the world war, Kropotkin had also advocated such a popular and revolutionary armed defense of France against a German attack. Yet when the war actually began, Kropotkin declared that it would not be possible to create such forces in time. The only realistic way to resist the Germans, he declared, was to support the Allied governments and their regular armies.

When the idea was floated of an end to the war through a negotiated compromise, Kropotkin protested. (Riley 2017) A negotiated peace would only allow the Germans to re-arm, he argued. Nothing would do but the complete and unconditional defeat of the Germans.

In 1917, the first phase of the Russian Revolution broke out (the “February Revolution”). Czarism was overthrown, and a more-or-less liberal “Provisional Government” took power, balancing itself against the popular democratic councils (soviets). Kropotkin returned to Russia. He continued to demand Russia’s participation in the war, even though the war was ruinous to the Russian peoples. He advocated not anarchism but a constitutional republic, modeled on the federalist U.S.A. That is, he called for a capitalist state. He did not only oppose a Leninist type of authoritarian revolution, but any kind of further socialist revolution. This was tied to his desire to continue the war.

In his history of the revolution, Trotsky was to sneer, “The superannuated anarchist, Kropotkin…made use of the war to disavow everything he had been teaching for almost half a century.” (Trotsky 1967; p. 223) Unfortunately, it was a fair criticism. (After the “October Revolution”—when the Bolsheviks took power—Kropotkin did write public appeals to the workers of Western Europe to oppose their governments’ military attacks and quarantines of Russia.)

The Anarchist Response

Only a handful of anarchists agreed with Kropotkin. Although no more than about a hundred signed the various pro-war anarchist statements, this did include some of the most well-known such as Jean Grave, Charles Malato, and Paul Reclus. (Woodcock & Avakumovic 1990) Besides the socialist-anarchists, the war was supported by Benjamin Tucker, the leading U.S. individualist anarchist (then residing in France). Anarchist-syndicalists had played a major role in building the main French union federation, although it came to be dominated by apolitical union bureaucrats. That union also endorsed the war while a group of revolutionary anarchist-syndicalists, including Pierre Monatte, organized against it.

Most anarchists were not impressed with Kropotkin’s view of the differences between the two war camps. A number wrote responses. After a period of debate, he and those who agreed with him split from the British anarchist journal Freedom which he had once co-founded. Important essays were written by Errico Malatesta (1853—1932). (Price 2022) He had worked with Bakunin and been a friend of Kropotkin. He wrote, “Anarchists Have Forgotten their Principles,” and “Pro-Government Anarchists.” (Malatesta 2014)

To Kropotkin’s argument that the militarism of the Central Powers was qualitatively different from the Allies, Malatesta wrote,

“Personally, judging at their true value the ‘mad dog’ of Berlin and the ‘old hangman’ of Vienna, I have no greater confidence in the bloody Tsar, nor in the English diplomats who oppress India, who betrayed Persia, who crushed the Boer Republics; nor in the French bourgeoisie, who massacred the natives of Morocco; nor in those of Belgium, who have allowed the Congo atrocities, and have largely profited by them…not to mention what all Governments and all capitalist classes do against the workers and the rebels in their own countries.

“….The only hope is revolution….” (Malatesta 2014; p. 382)

If the revolutionaries were too weak at that time to inspire a revolution, that did not mean that they should therefore rely on the states. The states caused this terrible war and, however it was resolved, so long as capitalism and the state continued, this war would be followed by another, “a new war more murderous than the present.” (same)

If the anarchists were not able at this time to overthrow the states, at least they should not strengthen them. They should stick to their values, their program, and their principles and continue to be anarchists, preparing for an eventual revolution. To Kropotkin this was a hopelessly unrealistic approach, but Malatesta saw it as supremely realistic. It was what made him an anarchist. (Turcato 2017)

Was Kropotkin Right After All?

In recent years some anarchists have come to re-evaluate Kropotkin’s views on the First World War. Malatesta and other anarchists had accused Kropotkin of betraying anarchist principles. Kinna comments, “Whether or not Malatesta was right to condemn Kropotkin’s stance , his charge of treachery is difficult to maintain: Kropotkin’s position was consistent with his conception of anarchism…” (2017)

It is confusing to begin this topic by not saying “whether or not” you believe revolutionary anarchists should have condemned Kropotkin’s pro-war opinions. Similarly, Riley writes, “Whether Kropotkin was right or not about Wilhelmina Germany remains contentious.” (2017; p. 65) They do not actually say that Kropotkin was correct to support the Allies but neither do they say he was wrong. Without taking a stance on the first inter-imperialist world war, the rest of the discussion is incoherent.

Kinna asserts, “Kropotkin’s position was consistent with his…anarchism.” But it was his “conception of anarchism” which had been inconsistent. One strand of his beliefs advocated revolutionary anarchist-communism. He opposed all states, all capitalism, and all imperialism, which he blamed for modern wars. Not long before the war, Kropotkin wrote that the real cause of war was “the competition for markets and the right to exploit nations backward in industry.” (in Miller 1976; p. 225)

On another strand—another complex of ideas—he saw the Germany of his time as the greatest threat to peace and freedom in Europe while romanticizing the French. He did not distinguish between the national self-defense of an oppressed and exploited people and an inter-imperialist war. He denied the class conflict within Germany and other imperialist nations, underestimating the possibility of revolution.

These two strands of Kropotkin’s “conception of anarchism” could co-exist for a long time, so long as there was peace (more or less). His anarchist comrades could ignore the second strand. But once war broke out in a massive way, Kropotkin had to follow one or the other set of beliefs. He does not seem to have wavered in adopting his pro-imperialist-war complex of ideas. This was consistent with some of what he had believed for a long time—but it was a betrayal of the revolutionary internationalist anarchist beliefs which he had taught generations of revolutionaries.

The Imperialist Lie

Similarly, Ryley points out that almost no anarchists were absolute pacifists. They almost all accepted the use of mass violence in appropriate circumstances. “…War could be a just and necessary instrument of self-defense and popular liberation. When Peter Kropotkin made his stand in support of the Entente powers it was from this tradition, a precedent wholly in keeping with his anarchism.” (Ryle 2017; p. 62)

Except that anarchists believe that the claim of “self-defense and popular liberation” is only true if raised by a revolution or a national liberation struggle. Otherwise it is a lie raised by the imperialist powers. They are really fighting for “markets and the right to exploit backward nations,” as Kropotkin had written just before the world war. To uphold this lie was not “in keeping with anarchism.”

Ryley buys into the imperialist lie when referring to World War II. He regards this war as justifying Kropotkin’s stance in retrospect. “Kropotkin and Grave were a war too early for general acceptance.” (2017; p. 64) He refers to nice-sounding general principles such as “solidarity with oppressed peoples and the victims of aggression…to support self-determination and democratic aspirations….” (Ryley 2019; p. 65) and quotes Kropotkin that the Western side of his war was “striving to achieve progress through the steady growth of its inner forces, economic and intellectual….” (p. 64) Ryley declares, “they are a precise description of Allied war aims in the Second World War.” (p. 54) Such a statement is preposterous, at least for an anarchist.

During World War II, many anarchists argued that by this time the only way to stop the genocidal Nazis was to work with the Allies, at least in Europe. This did not require denying that the Western “democracies” were imperialist nor that Stalinist Russia was brutally totalitarian. Their real “war aims” (rhetoric aside) was for the U.S. to replace Great Britain as the world’s dominant imperialism, while the British ruling class hoped to hold on to as much of its empire as it could, and, for the Stalinist empire, to expand into Eastern Europe. (For further discussion of anarchist views of the Second World War, see Price 2015.)

Ryley’s other major argument is that Kropotkin had the only realistic program for ending the war (supporting the side of the Allies until it conquered the Central Powers). Malatesta’s program of revolution was unrealistic. Following it, Ryley charges, meant being passive as the war raged on, and giving de facto support to the Germans.

“Malatesta had gone up the blind alley of abstentionism….They argued for social revolution alone. It was not convincing….Denying the legitimacy of self-defense by anything other than popular insurrection is to invite catastrophe…adopting an impossible strategy….” (Ryley 2017; pp. 62—64)

What is remarkable about this statement is World War I did end through revolution! First there was the Russian Revolution, which ended up taking Russia out of the war. Then the German workers and soldiers overthrew the monarchist state and ended Germany’s participation in the war. Rebellions and insurrections spread throughout Europe and beyond. The Allies “won” the war, but this would not have happened without the collapse of the Central Powers due to revolution. Malatesta’s revolutionary program was far from unrealistic.

Unfortunately, the revolutions did not go all the way (with the ambiguous exception of Russia). This was importantly due to the reformism of the German social democrats and a lack of sufficient numbers of organized revolutionary anarchists—who were following Malatesta’s program. The failure of the revolutions to go all the way to stateless, self-managed, cooperative community, led, as Malatesta had warned, to “a new war more murderous than” World War I.

(The Second World War was also followed by a wave of revolutions and near-revolutions in Eastern and Western Europe and Asia. These were almost entirely distorted, misled, or betrayed by the Communist Parties, in one way or another.)

Kinna does not compare Kropotkin’s strategy for World War I with that of the still-revolutionary anarchists. However, she makes it clear that she rejects the program of revolution by the workers and their allies, as held by Bakunin, Malatesta, Fabbri, Goldman, Makhno, Durruti, and so on. She describes this as part of the “classical anarchist” tradition, which she regards as no longer viable, if it ever was. Kinna does not actually present arguments for this opinion (at least in this volume) but seems to take it for granted.

She knows that Kropotkin came out of this “classical” tradition and helped form it. (See Cahm 1989.) Yet she emphasizes aspects of Kropotkin’s thinking which fit in with more gradualist, alternate-institutional, and non-revolutionary types of anarchism (“new anarchism” and “post-anarchism”). For example, she points to his work on voluntary associations being formed even within capitalist society.

Undoubtedly, the “classical” tradition of anarchism needs to be expanded, in areas such as gender or ecology (although Kropotkin had an ecological outlook and other anarchists of his time began to analyze sexual issues). However, I believe that the fundamental goal of working class revolution remains valid. Since Kinna does not agree, it is not surprising that she would not agree with the revolutionary opposition to both sides in the First Imperialist World War held by Malatesta and the majority of anarchists then and now.

Ukraine

Some anarchists argue that Kropotkin’s fatal error was his support of national self-determination and national liberation. This belief, they say, led him to support the French and the Entente. Therefore, they conclude, anarchists should not support national self-determination. They should not support the Palestinians against the Israeli state, nor the Uygars against the Chinese state They do not take sides between the Ukrainian people and the invading Russian imperialist army. Whatever the arguments, this is an abandonment of anarchist solidarity with the oppressed and exploited.

However, Malatesta, like Bakunin before him, also supported national self-determination. Malatesta, who was so insistent on rejecting Kropotkin’s support of the Allies, had supported the Libyan Arabs fight against the Italian attempts to conquer them, and had supported the Cuban workers and others when they waged a war of independence against the Spanish. (See Price 2022) He could tell the difference between an oppressed people which is waging war to prevent domination and exploitation by an imperialist power—and a war among imperialist powers, all trying to defend or expand their ability to loot oppressed peoples.

Kropotkin lost his way because he failed to make this distinction. Anarchists today must be clear about it.

References

Cahm, Carolina (1989). Kropotkin and the Rise of Revolutionary Anarchism 1872—1886. Cambridge UK: Cambridge University Press.

Kinna, Ruth (2017). Kropotkin; Reviewing the Classical Anarchist Tradition. Edinburgh UK: Edinburgh University Press.

Malatesta, Errico (2014). (D. Turcato, Ed.) (P. Sharkey, Trans.). The Method of Freedom; An Errico Malatesta Reader. Oakland CA: AK Press.

Miller, Martin (1976). Kropotkin. Chicago: University of Chicago Press.

Price, Wayne (2022). “Malatesta on War and National Self-Determination”
https://theanarchistlibrary.org/library/wayne-price-malatesta-on-war-and-national-self-determination

Price, Wayne (2015). “The Meaning of World War II—An Anarchist View.”
https://anarkismo.net/article/28250?search_text=Wayne+Price

Ryley, Peter (2017). “The Manifesto of the Sixteen: Kropotkin’s rejection of anti-war anarchism and his critique of the politics of peace.” In Matthew S. Adams & Ruth Kinna (Eds). Anarchism 1914—18; Internationalism, Anti-Militarism, and War. Manchester UK: Manchester University Press. Pp. 49—68.

Trotsky, Leon (1967). History of the Russian Revolution. Vol.1. (M. Eastman, trans.) London UK: Sphere Books.

Turcato, Davide (2017). “Saving the future: The roots of Malatesta’s anti-militarism.” In Matthew S. Adams & Ruth Kinna (Eds). Anarchism 1914—18. Pp. 29—48.

Woodcock, George, and Avakumovic, Ivan (1990). Peter Kropotkin; From Prince to Rebel. Montreal/NY: Black Rose Books.

*written for Black Flag: Anarchist Review (UK)