Anarkismo.net     http://www.anarkismo.net

Ο Ervin Szabo

category Ουγγαρία / Ρουμανία | Αναρχική Ιστορία | Λοιπός Ελευθεριακός Τύπος author Friday April 27, 2007 18:51author by ΝΙΚΟΣ ΤΖ. ΣΕΡΓΗΣ

Kαι η πνευματική πορεία του Gyorgy Lukacs

Ο πλήρης τίτλος είναι "Ο Ervin Szabo και η πνευματική πορεία του Gyorgy Lukacs - ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΤΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΟΥΓΓΡΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΜΒΟΥΛΊΩΝ"

«Κατά κάποιον τρόπο Szabo ήταν ο πατέρας όλων μας» Gyorgy Lukacs, 1971

Μετά από μια μακρά περίοδο «σιωπής» στην ελληνική βιβλιογραφία, είναι από κάθε άποψη ευπρόσδεκτη η κυκλοφορία ενός τόμου σχετικά με τον μεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Gyorgy Lukacs. Πράγματι, η συλλογή κειμένων: Ερμηνευτικές Προσεγγίσεις [Σαγκριώτης, Χρύσης 2006] που δημοσιεύτηκε με το ξεκίνημα της χρονιάς, καλύπτει ένα σεβαστό τμήμα του κενού στην εγχώρια μελέτη. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να προκαλεί έκπληξη η «διακριτική» και πάλι μεταχείριση ενός ονόματος, που επηρέασε τον ούγγρο φιλόσοφο στο σχηματισμό της πολιτικής του σκέψης σχεδόν όσο ο Λένιν. Αναφέρομαι στον Ervin Szabo (Έρβιν Σαμπό), τον ούγγρο αναρχοσυνδικαλιστή διανοούμενο, ηγέτη και μέντορα της πνευματικής ομάδας που προετοίμασε την Επανάσταση του 1919. Στην τελευταία εν Ελλάδι συλλογική έκδοση περί τον Lukacs, ο «πατέρας» του ουγγρικού επαναστατικού συνδικαλισμού αναφέρεται μόνον στο άρθρο του Michael Lowy, με γνώμονα τη διαμεσολάβησή του στην επιρροή του Georges Sorel επί του ούγγρου φιλοσόφου [Σαγκριώτης, Χρύσης 2006: 205-21 ο] 1. Χωρίς φυσικά να έχει κανείς απαιτήσεις εξαντλητικής πραγμάτευσης της ευρείας γκάμας των επιρροών στη διαμόρφωση της θεωρίας του Lukacs μέσα σε ένα και μόνο πόνημα - δεδομένου ότι η βιβλιογραφία στη γλώσσα μας είναι ισχνή -, ο Szabo χρήζει πιστεύω περαιτέρω ανάλυσης, καθώς αποτέλεσε κύρια «τροφό» των κύκλων διανοουμένων και εργατών στην προ-επαναστατική Ουγγαρία. Άλλωστε, όπως θα παρατήρησε ο αναγνώστης στην προμετωπίδα, ο ίδιος ο γηραιός Lukacs — καίτοι αμετανόητος λενινιστής ακόμη και στο «σούρουπο» του φιλοσοφικού του βίου — δεν διστάζει να τον χαρακτηρίσει «πατέρα όλων». Σε αυτό το άρθρο, προτίθεμαι να σκιαγραφήσω εν συντομία την επίδραση ενός μαρξιστή και συνάμα αναρχοσυνδικαλιστή βιβλιοθηκάριου στην πνευματική πορεία του Lukacs προς τον λενινισμό, εφόσον μάλιστα η τελική κατάληξη του φιλοσόφου δεν είναι άμοιρη ευθυνών για την «εξαφάνιση» του «αιρετικού», εντός και εκτός της δις επαναστατημένης κατά τον 20° αιώνα Ουγγαρίας.

Ο άνθρωπος που αντιμετώπιζε το βιβλίο σαν «φετίχ», ιδανικό «εμπρηστή» των ψυχών για την «action directe» της εργατικής εξέγερσης [Jaszi 1923: 215] — και του οποίου το όνομα φέρει ως σήμερα το δίκτυο Δημοτικών Βιβλιοθηκών της Βουδαπέστης — είναι το ώριμο τέκνο μιας διαδικασίας ριζοσπαστικοποίησης της ουγγρικής κοινωνίας στην αναρχική προοπτική: τα «4 κύματα του αναρχισμού» [Bak 1991: χνi—χχi] εκδηλώθηκαν στην κεντροευρωπαϊκή χώρα σαν «αντιμάμαλο» της ρήξης στην Α’ Διεθνή μεταξύ Μarx και Μπακούνιν. Τα ονόματα των: Jeno Schmitt, Istvan Varkonyi, Karoly Krausz και Ervin Batthyany είναι με βεβαιότητα άγνωστα στον έλληνα αναγνώστη, θεμελίωσαν ωστόσο μια βραχύβια παράδοση εργατικών και αγροτικών αγώνων στην Ουγγαρία, τον αντιεξουσιαστικό «δίδυμο αδερφό» των ευρωπαϊκών κινημάτων σε μία καθυστερημένη χώρα χάρη σε μία αποφασισμένη «μειοψηφία». Αυτό το ιδιόμορφο κίνημα «πρωτόγονου κομμουνισμού», όπως θα έλεγε ο Marx - ένα μείγμα χριστιανικής αγάπης και αντικληρικισμού, λαϊκής εξέγερσης και αφηρημένης θεωρίας των φιλοσόφων Schmitt, Nietzsche και Λαβρόφ - ή απλώς «ελευθεριακού σοσιαλισμού» όπως το ήθελαν οι ίδιοι, προετοίμασε μαζί με το σύνολο της επαναστατικής Λογικής που εισέρεε στην Ουγγαρία από τη γειτονική Γερμανία την Επανάσταση των Συμβουλίων του 1919. Κατά πολλούς ερευνητές, η εν λόγω εξέγερση που ξέσπασε τους πρώτους μήνες μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, αποτελεί το μόνο ποιοτικό ισοδύναμο της τελευταίας στη «γηραιά ήπειρο» καθ’ όλη τη διάρκεια του προηγούμενου αιώνα, ή απλούστερα, αν υπήρξε ακριβές «αντίτυπο» της Ρωσικής Επανάστασης στον 20° αιώνα - τηρουμένων των αναλογιών και με ανάλογες παραμέτρους σύμφωνα με την κλασική μαρξιστική ανάλυση των «υποκειμενικών» και «αντικειμενικών» παραγόντων της ταξικής πάλης - αυτή είναι η ουγγρική επανάσταση του 1919. Από τις ομιλίες στην κηδεία του Szabo (2-10-1918), «θα μπορούσε κανείς να αφουγκραστεί τον τυφώνα της επανάστασης που πλησίαζε», τονίζει 5 χρόνια μετά ο φίλος του, επίσης αναρχικός, Oscar Jaszi, ενώ η προτομή του Szabo δίπλα στους Μarx – Engels κατά τη διάρκεια της εξέγερσης έρχεται σε κατάφωρη αντίθεση με την «εξαφάνισή» του ελέω «ορθοδοξίας» στη συνέχεια [Jaszi, 1923: 225, 228], μία προϊούσα διαδικασία «παραμόρφωσης» της ανατρεπτικής Λογικής «από τη θεωρία στην πράξη», που παρέσυρε όχι μόνο το όραμα ενότητας τους που εισηγήθηκε φιλοσοφικά ο «υιός» Lukacs, αλλά και όλο τον μαρξισμό του παρελθόντος αιώνα.

Το άγαλμα του ούγγρου αναρχοσυνδικαλιστή που έστησαν αυθόρμητα οι επαναστατημένοι εργάτες δίπλα στους «πατέρες» του μαρξισμού, αρκεί νομίζω για να πείσει περί της «πατρότητας» της Επανάστασης των Συμβουλίων, όταν μάλιστα η περιφορά της σορού κατά τον ταραγμένο Οκτώβριο του 1918 είχε ως αποτέλεσμα την καθολική διακοπή εργασίας σε όλα τα εργοστάσια της Βουδαπέστης [Jaszi 1923: 225], όμως η παράδοξη με μια πρώτη ματιά εγγύτητα του Szabo με τους «ιδρυτές» Μarx – Engels δεν θεμελιώνεται μόνο στην «πράξη». Ο διψασμένος για «γνώση» βιβλιοθηκάριος έφερε σε επαφή για πρώτη φορά τη διανόηση και την εργατική τάξη της χώρας του με τις αρχές της θεωρίας, μεταφράζοντας και προλογίζοντας δύο τόμους επιλεγμένων έργων των Μarx-Engles, στα τέλη της πρώτης δεκαετίας του 20ου αιώνα. Δεν έχουμε λόγους να αμφισβητήσουμε την ειλικρίνεια του γηραιού Lukacs, επιφανές «τέκνο» ο ίδιος μιας πνευματικής τάσης εκλεκτικισμού των ιδεών που εξέθρεψε ο Szabo και ο Lukacs χαρακτηρίζει «πρωτόγονο ουτοπισμό» [Lukacs 1963: 17] όταν ο ούγγρος μαρξιστής δηλώνει ότι «διάβασε κάτι από τον Μarx ως μαθητής γυμνασίου» ή ότι «έριξε μια ματιά στο Κεφάλαιο το 1908» [Lukacs 1967: 7]: ο συγγραφέας του Ιστορία και ταξική συνείδηση δεν γνώρισε τον Μarx από τη μετάφραση του Szabo, μάλλον πέρασε απότομα από τον Szabo στον Sorel, εν συνεχεία στη Luxemburg και από εκεί στη λενινιστικού τύπου κομματική «ορθοδοξία» [Lichtheim 1972: Lunn 1984: 106], μία πορεία την οποία ο ίδιος σχηματικά περιέγραψε πολλάκις ως «ο δρόμος μου προς τον Marx». Ωστόσο, όντας μόνιμος συνεργάτης του περιοδικού Huszadik Szazad (20ός Αιώνας), όπου ο εκ των επιμελητών της έκδοσης Szabo είχε την ευκαιρία να «προπαγανδίσει» τις νέες ιδέες που έφθαναν από την Δύση [Βak 1991: xxiv], ο Lukacs κατάφερε κατά μείζονα λόγο να αναμιχθεί στο κλίμα της «ουτοπίας» που σημάδεψε την εποχή της «τέλειας ενοχής», λίγο πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο [Lukacs 1963: 15] και ακριβώς αυτό το πρόβλημα της «ενοχής», που προκύπτει δια μέσου του ηθικού αιτήματος περί αξιών του ανθρώπου, θα αποτελέσει τη μείζονα συνιστώσα - οδηγό για τις «ιστορικο-φιλοσοφικές προσπάθειες» του ούγγρου μαρξιστή [Lukacs I933: 9], ως την οριστική ρήξη με την κοσμοθεωρία του Szabo μετά την ένταξή του στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ουγγαρίας.

Ανατρέχοντας στις μεταγενέστερες, μεγαλόστομες οπωσδήποτε διακηρύξεις του Lukacs περί Καταστροφής του Λόγου (1954), όπου επιτίθεται στον «ιρασιοναλισμό» και ιδίως στον Nietzsche τον οποίο εγκαλεί για έλλειψη ηθικής στο όνομα της νεοκαντιανής «νομιμότητας» [Lukacs 1954: 80], ηχεί μάλλον ειρωνική η διαπίστωση του Jaszi περί «συμπάθειας» του Szabo έναντι των «νεαρών ανορθολογιστών» (μεταξύ των οποίων και ο ούγγρος μαρξιστής): ανακαλώντας μια «σπουδαία» κατά τον αυτόπτη μάρτυρα Jaszi συνεδρίαση της «Κοινωνιολογικής Εταιρίας» 2, ο Lukacs φέρεται να άσκησε εκεί μία από τις τελευταίες του «ανορθολογικές» κριτικές απέναντι στον υλιστικό θετικισμό [Jaszi 1923: 229, Kenyeres 1993: 393], εφαρμόζοντας κατ’ ουσία τις απόψεις του περί «τραγικού», όπως είχαν διατυπωθεί στο Ψυχή και Μορφές (1911), μια «επαναστατική» τοποθέτηση που βρήκε τον Szabo αλληλέγγυο. Η πνευματική πορεία του Lukacs είναι κατά μία έννοια αντίστροφη από αυτή του Szabo: ο πρώτος οδεύει συνθετικά από τον ρομαντισμό και την «τραγική θέαση» του κόσμου [Lowy I979: 14] στον μπολσεβικισμό πρώτα και ύστερα μάλλον ανοίγει ο ορίζοντας «προς τον Μarx», μέσω της μεγαλοφυούς φιλοσοφικής σύνδεσης του με τον Hegel στο μείζον έργο Ιστορία και ταξική συνείδηση. Ο «μέντορας» βαδίζει μάλλον αντίστροφα, καθώς «όντας ήδη μαρξιστής» στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα [Szabo 1908: 121] δεν διστάζει να «αναθεωρήσει» την αρχική του πεποίθηση, ως προς την ανάγκη «κατανόησης των νόμων της κοινωνικής προόδου» προκειμένου να «διαπαιδαγωγηθεί» το άτομο σύμφωνα με την «υψηλότερη ανθρώπινη και κοινωνική ιδέα» [Szabo 1904: 77], «αναθεώρηση» που έχει ως συνέπεια την ανάδυση της υποχρέωσης «φιλοσοφικής, ηθικής θεμελίωσης» απέναντι στον «κοινωνιολογικό σχετικισμό» της ελευθερίας που έχει να αντιμετωπίσει η ανθρώπινη προσωπικότητα [Jaszi 1923: 223]. Σύμφωνα με τον επιστήθιο φίλο του, ο Szabo εξελίχθηκε από τη «δογματική» (μαρξιστική) στην «αναθεωρητική» περίοδο, καταλήγοντας στην «ηθικολογική» [Jaszi 1923: 221]. Η κατεξοχήν σύμπτωση της προβληματικής για τους Lukacs-Szabo λαμβάνει χώρα όπως θα δούμε στο μείζον θέμα της τρίτης περιόδου του τελευταίου, εκτός της αξιοσημείωτης ταυτότητας απόψεων ως προς τη σχέση θεωρίας - πράξης και την «κατηγορία της ολότητας» [Goldbeberg1985: 2], τα οποία δεν θα μας απασχολήσουν εδώ.

Τονίζοντας τις πολιτικές του θέσεις - «ο πλέον επικίνδυνος εχθρός για το μέλλον της ανθρωπότητας, είναι η ισχύς της εξουσίας» [Szabo 190ρα: 112]-, ο Szabo θέτει το κύριο πρόβλημα της ουγγρικής επαναστατικής διανόησης: «συγκεκριμένες αρχές θα πρέπει να κληροδοτηθούν στη μελλοντική κοινωνία» [Szabo 1909α: 111]. Παρακάμπτοντας στην ουσία την καντιανή «κανονιστικότητα», ο ούγγρος αναρχοσυνδικαλιστής επικυρώνει τη μαρξική κατά τη γνώμη του αναγωγή της ηθικής στο οικονομικό σύστημα παραγωγής, θεωρώντας «γελοία» την εγκαθίδρυση «ηθικής ταξινόμησης» υπό το κράτος των καπιταλιστικών σχέσεων [Szabo 1908: 120]. Η προτεραιότητά του είναι «ουμανιστική», την οποία συμμερίζεται με τους «ρομαντικούς αντικαπιταλιστές» που απαρτίζουν τον κύκλο του Lukacs. Καθώς η ρήξη στην Α’ Διεθνή είναι ακόμα «νωπή» για τους ούγγρους «ελευθεριακούς σοσιαλιστές», ο νιτσεϊκός Szabo - ο οποίος ειρήσθω εν παρόδω παρουσιάζει εντυπωσιακή ομοιότητα με τη μορφή του «παράφρονος» φιλοσόφου - επιμένει εμφατικά στον «υποκειμενικό παράγοντα» της ταξικής διαμάχης.

Παρεμβάλλοντας τις θέσεις του Πετρ Λαβρόφ περί «υποκειμενικής ψυχολογικής οπτικής» ως πλήρωση του ελλείμματος που παρουσίαζε ο ιστορικός υλισμός [Thorpe Ι991: 254, 268], ο Szabo υπενθυμίζει την προτεραιότητα που πρέπει να έχουν οι ηθικές αξίες έναντι της αξίωσης των «ορθοδόξων» μαρξιστών: «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα», ή αλλιώς, η εξουσία θα πρέπει να κατακτηθεί με κάθε τίμημα. Η έντιμη διαπίστωση του Jaszi, πως ο Szabo συνειδητοποίησε την απειλή που προοιωνίζεται η ταξική δικτατορία όταν «το δημιουργικό πνεύμα της υψηλής ηθικότητας στην κοσμοθεωρία εκλείπει» [Jaszi 1923: 223], θέτει στο επίκεντρο τη βασική πηγή διαφωνίας στις παραμονές της Επανάστασης των Συμβουλίων. Εάν ο «υποκειμενικός παράγοντας», στον οποίο εσωκλείεται η ανθρωπιστική αξίωση της ηθικότητας - σίγουρα όχι χωρίς την ταξική της καταγωγή -, υποχωρήσει απέναντι στον «αντικειμενικό» (η «ωριμότητα» των οικονομικών συνθηκών που προπαγάνδιζε η ανερχόμενη δύναμη του «διαλεκτικού υλισμού»), τότε ο κίνδυνος του δεσποτισμού είναι «επί θύραις».

This page can be viewed in
English Italiano Deutsch

http://www.anarkismo.net/article/5460

Anarkismo.net is a international anarchist-communist news service