Ελευθεριακή φιλοσοφία και εκπαίδευση

Διεθνή | Εκπαίδευση | Γνώμη / Ανάλυση Tuesday December 13, 2022 18:55 by Μικρό Δέντρο

Η συμβολή ελευθεριακών θεωρητικών

Η συμβολή ελευθεριακών θεωρητικών στην περιβαλλοντική φιλοσοφία και την ελευθεριακή εκπαίδευση και η προσπάθεια πραγμάτωσης των θεωριών τους σε ένα ελευθεριακό σχολείο του σήμερα.
Μικρό Δέντρο, Δεκέμβριος 2020, Θεσσαλονίκη

Λίγα φιλοσοφικά ρεύματα διαδραμάτισαν τόσο σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη και διαμόρφωση του σύγχρονου περιβαλλοντικού κινήματος αλλά και στον πειραματισμό πάνω σε προτάσεις αναδόμησης της κοινωνίας, όσο η αναρχική και ελευθεριακή παράδοση της κοινωνικής και πολιτικής σκέψης. Παρ’ όλα αυτά, διαπιστώνουμε μια συνεχή υποτίμηση και παραμέληση αυτών των θεωριών με την πιο συνήθη δικαιολογία επ’ αυτού την υποτιθέμενη έλλειψη ιδεολογικής συνεκτικότητας του ελευθεριακού και αναρχικού κινήματος.

Στον αντίποδα αυτής της άποψης μπορούμε να παραθέσουμε κοινές ιδεολογικές αρχές του κινήματος αυτού, όπως η απόρριψη του κράτους και των εξουσιαστικών σχέσεων με σκοπό την κοινωνική αλλαγή, η δημιουργία κοινοτήτων, η ισότητα, η δικαιοσύνη, η ατομική αυτονομία και η ελευθερία. Την έλλειψη περαιτέρω “συνεκτικότητας” εμείς προτιμούμε να τη μεταφράζουμε ως ρευστότητα που επιτρέπει στα άτομα, ανάλογα με τον τόπο και την εποχή στην οποία ζουν, να προσαρμόζουν και να εμπλουτίζουν τις αξίες αυτές με σκοπό το συνεχή πρακτικό και θεωρητικό πειραματισμό, έχοντας σαν τελικό στόχο την, την αναδόμηση της κοινωνίας.

Σε αυτό το κείμενο θα προσπαθήσουμε να κάνουμε μια σύντομη αναδρομή στη βιογραφία των Pyotr Kropotkin, Elisse Reclus και Colin Ward, σημαντικών θεωρητικών στοχαστών του αναρχισμού. Θα εστιάσουμε στον αντίκτυπο που είχαν οι θεωρίες τους στα πιο πρόσφατα οικολογικά ρεύματα και ιδιαίτερα στη ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης όσον αφορά στις σχέσεις κοινωνίας- φύσης. Παράλληλα, καθώς και οι ίδιοι θεωρούσαν αλληλένδετες την αναρχική φιλοσοφία, την οικολογική σκέψη και την εκπαίδευση, θα ερευνήσουμε τη συνεισφορά τους στο κίνημα της ελευθεριακής παιδαγωγικής. Τέλος θα αναφερθούμε στα κοινά χαρακτηριστικά σχολείων που λειτούργησαν ιστορικά και συνεχίζουν να λειτουργούν συνδυάζοντας και αντλώντας έμπνευση από τις παραπάνω θεωρίες, καταλήγοντας στον τρόπο που πραγματώνει αυτές τις θεωρίες το Μικρό Δέντρο, ένα αυτοοργανωμένο παιδαγωγικό εγχείρημα που λειτουργεί τα τελευταία 6 χρόνια στη Θεσσαλονίκη.

E. Reclus (1830 – 1905) – P. Kropotkin (1842 – 1921)

Ο Elisee Reclus και ο Piotr Kropotkin έζησαν στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα και αποτελούν δύο μεγάλους αναγνωρισμένους γεωγράφους εκείνης της εποχής. Ασχολήθηκαν τόσο με την αναρχική φιλοσοφία όσο και με τον επαναστατικό ακτιβισμό και την εκπαίδευση παιδιών και ενηλίκων. Χρησιμοποίησαν για πρώτη φορά τους όρους «αναρχοκομμουνισμός» και «ελευθεριακός κομμουνισμός», τη θεωρία των οποίων και διαμόρφωσαν. Στόχος τους ήταν να καθιερώσουν τον αναρχισμό σαν επιστήμη και να εισάγουν στην παράδοση της αναρχικής και ελευθεριακής κοινωνικής θεωρίας μία έντονη οικολογική διάσταση για την οποία δε γινόταν λόγος ως τότε.

Colin Ward ( 1924 – 2010)

Ο Colin Ward προσέγγισε τον αναρχισμό μέσα από την αρχιτεκτονική, την πολεοδομία και το κίνημα της αποσχολειοποίησης, με αποτέλεσμα να δημιουργήσει το δικό του ρεύμα ιδεαλιστικού και εποικοδομητικού ριζοσπαστισμού. Αυτό που βλέπουμε να τον ενδιαφέρει κυρίως στο έργο του είναι τα εσωτερικά κίνητρα που δημιουργούνται σε καθημερινούς ανθρώπους με σκοπό τη συμμετοχή και την αναδιαμόρφωση των χώρων και των κοινοτήτων τους.

Η συμβολή τους στην περιβαλλοντική φιλοσοφία.

Σε μία εποχή πολύ πριν δημιουργηθεί το περιβαλλοντικό κίνημα βλέπουμε τον Reclus και τον Kropotkin να γράφουν τα πρώτα κοινωνικοπεριβαλλοντικά μανιφέστα. Οι δυο τους ανέπτυξαν την έννοια της «κοινωνικής γεωγραφίας», η οποία έθεσε τα θεμέλια αυτού που σήμερα ονομάζουμε κοινωνική οικολογία. Η κοινωνική γεωγραφία εξερευνούσε τη σχέση του ανθρώπινου περιβάλλοντος με το φυσικό κόσμο και αποκάλυπτε τις ιδεολογίες που διαστρεβλώνουν αυτή τη σχέση και προωθούν το δυϊσμό τους. Επίσης, προωθούσε μία συνολική πρόταση για την ανάληψη, μέσω μιας μετασχηματισμένης κοινωνικής πρακτικής, των ευρύτατων ηθικών ευθυνών που συνοδεύουν την κρίσιμη θέση του ανθρώπινου πολιτισμού, ως μέρος του φυσικού περιβάλλοντος το οποίο έχει συνείδηση. Μάλιστα, ο P. Kropotkin ήταν από τους επιστήμονες που διατύπωσαν για πρώτη φορά τη θεωρία του μεταβαλλόμενου κλίματος. Το όραμά τους ήταν μία κοινωνία ελεύθερη, κοινοτική, σε αρμονία με το φυσικό κόσμο. Πριν από έναν αιώνα οι θεωρητικοί αυτοί στοχαστές επιχείρησαν να στοιχειοθετήσουν μία νέα ανθρώπινη ηθική. Ο Reclus, μέσω της ηθικής χορτοφαγίας, καθόλου διαδεδομένης πρακτικής εκείνη την εποχή, προσπάθησε να συμπεριλάβει και τα μη ανθρώπινα όντα στα υποκείμενα που προκαλούσαν τα ανθρώπινα συναισθήματα της ενσυναίσθησης και της συμπόνιας. Ο P. Kropotkin έκανε τη δική του προσπάθεια στοιχειοθέτησης μιας νέας ηθικής, μέσω της ανάδειξης της αλληλοβοήθειας, και όχι του ανταγωνισμού, ως βασικό παράγοντα εξέλιξης των ειδών και ιδιαίτερα του ανθρώπινου είδους.

Μετά το θάνατό τους και λόγω της πολιτικής τους ταυτότητας και της ριζοσπαστικότητας των θεωριών τους, τα έργα τους αποσιωπήθηκαν μέχρι και τη γέννηση του περιβαλλοντικού κινήματος όπου βλέπουμε να μεταφράζονται ξανά. Παρ' όλα αυτά, μπορούμε να εντοπίσουμε ελευθεριακούς στοχαστές και πριν από εκείνη την εποχή, που έχουν ως αφετηρία τις θεωρίες τους.

Ο C. Ward δρώντας μισό αιώνα αργότερα, εμπνέεται από αυτούς και επικαιροποιεί το έργο τους, περιγράφοντας τα προβλήματα και τις διαστρεβλώσεις της σύγχρονης πλέον εποχής. Παράλληλα, περιγράφει την ιστοριογραμμή των αγώνων αυτοοργανομένων περιβαλλοντικών κινημάτων και ακτιβιστών ενάντια σε καταστροφικές για τη φύση κρατικές/καπιταλιστικές πρακτικές. Όπως οι Murray Bookchin, Allan Carter και άλλοι ελευθεριακοί στοχαστές, έτσι και ο Ward προτάσσει τον αναρχισμό ως τη μόνη πολιτική ιδεολογία ικανή να αντιμετωπίσει τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές προκλήσεις του 21ου αιώνα.

Οι προτάσεις τους για την ελευθεριακή εκπαίδευση

Για τον Reclus και τον Kropotkin, η εκπαίδευση αποτελεί ένα εργαλείο αφύπνισης των μαζών αλλά και κοινωνικής χειραφέτησης, με αποτέλεσμα να την θεωρούν αναπόσπαστο κομμάτι της ελευθεριακής, αναρχικής και περιβαλλοντικής σκέψης. Επιπλέον, η εκπαίδευση γι’ αυτούς νοείται ως μία συνεχής διαδικασία και ως εκ τούτου προτείνουν, τα σχολεία να λειτουργούν ως κέντρα εκπαίδευσης, ανοιχτά σε ανθρώπους όλων των ηλικιών. Το ιδανικό του αναρχισμού, όπως έλεγαν, είναι η ίδια η κοινωνία να αποτελεί ένα μεγάλο πεδίο για αμοιβαία διδασκαλία, όπου όλοι θα είναι ταυτόχρονα μαθητές και εκπαιδευτικοί. Προτείνουν ένα νέο σύστημα εκπαίδευσης απαλλαγμένο από την κατήχηση κράτους, εκκλησίας που να μην καθοδηγείται από τους νόμους της αγοράς και εμπλουτίζουν τον όρο της ολιστικής εκπαίδευσης ( integral education).Η πρόταση αυτή για την εκπαίδευση όχι μόνο συνδυάζει τη χειρωνακτική με την πνευματική εργασία, αλλά επιπλέον δίνει έμφαση στη γνωστική, ψυχολογική, κοινωνική και ηθική ανάπτυξη του ατόμου. Η μάθηση αυτή δε προέρχεται μόνο μέσα από τα βιβλία αλλά και από τα συναισθήματα, τις πρακτικές ικανότητες, τη φυσική κατάσταση, την κοινωνική και ηθική εκπαίδευση καθώς και από την πολιτική δραστηριότητα και τη συμμετοχή στη λειτουργία του σχολείου. Ο Reclus και ο Kropotkin επηρεάστηκαν από τον Ελβετό παιδαγωγό Johann Heinrich Pestalozzi και το κίνημα της Νέας Αγωγής προτείνοντας εργαλεία κοινοτικής και περιβαλλοντικής εξερεύνησης. Πιο συγκεκριμένα, πρότειναν τη διδασκαλία της γεωγραφίας, τον τομέα με τον οποίο ασχολούνταν επιστημονικά, ως μία άσκηση διανοητικής χειραφέτησης και αφύπνισης σε σχέση με την αρμονία της φύσης αλλά και ως απαραίτητο εφόδιο για την κατάρριψη των εθνικιστικών και ρατσιστικών αντιλήψεων.

Ο Colin Ward, εμπνευσμένος από το κίνημα της αποσχολειοποίησης που δημιουργείται τη δεκαετία του 1970 στις ΗΠΑ, διευρύνει την ελευθεριακή εκπαίδευση εκτός του σχολικού κτιρίου στην πόλη και την ύπαιθρο. Υποστηρίζει τη θέση του παιδιού μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι και προτείνει την περιβαλλοντική εκπαίδευση, την τέχνη και το σχεδιασμό σαν εργαλεία ενεργού παρατήρησης και πραγματοποίησης τοπικών επεμβάσεων εξερεύνησης και σχεδιασμού. Μέσα από την περιβαλλοντική εξερεύνηση τα άτομα οραματίζονται την αλλαγή (αστική ή αποκεντρωμένη) και παροτρύνονται να συμμετάσχουν στο χτίσιμο του περιβάλλοντός τους.

Παραδείγματα σχολείων που εμπνεύστηκαν και έκαναν πράξη τις παραπάνω θεωρίες.

Cempuis (1880-1894)
La Escuela Moderna (1901-1906)
Δημόσιο σχολείο (1945-1955)
Escuela Libre Paideia (1978-…)
Το Μικρό Δέντρο (2014-…)

Αυτό που δεν εντάσσεται στις περισσότερες ιστορικές και φιλοσοφικές έρευνες για τη σχέση μεταξύ αναρχισμού και εκπαίδευσης, είναι οι σύγχρονες επαναλήψεις της θεωρίας, της φιλοσοφίας και της πρακτικής ατόμων και συλλογικοτήτων που δρουν τον 21ο αιώνα. Αν και αυτά τα κινήματα αποτελούνται από ένα ευρύ φάσμα ενδιαφερόντων και εστιών, παρουσιάζουν μια σειρά από κοινά χαρακτηριστικά, αρχές, στρατηγικές και τακτικές. Ο σύγχρονος αναρχισμός αντιπροσωπεύει την αναβίωση της αναρχικής πολιτικής σκέψης στη διασταύρωση πολλών άλλων κινημάτων, όπως της ριζοσπαστικής οικολογίας, του φεμινισμού, αυτοχθόνων, αντιπυρηνικών κινημάτων καθώς και εγχειρημάτων ελευθεριακής εκπαίδευσης. Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι τα σύγχρονα αυτά κινήματα έχουν προωθήσει και επαναδιατυπώσει ορισμένες από τις αρχές και τις στρατηγικές του παραδοσιακού αναρχισμού, όπως η απόρριψη του κεντρικού κράτους και του καπιταλισμού, καθώς και η έμφαση στη σημασία της αλληλοβοήθειας, της συνεργασίας και της άμεσης δράσης.

Οι αναρχικοί και ελευθεριακοί εκπαιδευτικοί όπως και οι deschoolers και unschoolers, αμφισβητούν εξ’ ολοκλήρου την άποψη ότι η ουσιαστική μάθηση είναι αποκλειστικά για τις δομές και τις λειτουργίες της παραδοσιακής δημόσιας εκπαίδευσης και προσφέρουν χώρους για μια πλήρως απελευθερωμένη εκπαιδευτική εμπειρία που διερευνά σχέσεις και δράσεις. Από καθαρά διαρθρωτική προοπτική, αυτές οι μορφές μάθησης δίνουν τη δυνατότητα σε όλους τους γονείς, τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς, να αναπτύσσουν προγράμματα σπουδών, να ερευνούν τη φιλοσοφία της διδασκαλίας αλλά και της μάθησης και να δημιουργούν μαθησιακές εμπειρίες που ευθυγραμμίζονται περισσότερο με τις ελευθεριακές και αναρχικές αξίες, ήθη και κοσμοθεωρίες . Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι όσοι συμμετέχουν σε αυτές τις μορφές μάθησης επιλέγουν να ενσωματώσουν σχέσεις αγάπης ή αναζητούν πλήρως απελευθερωμένους κοινωνικούς, πολιτιστικούς, οικολογικούς και πνευματικούς εαυτούς.

Αρχικό στόχο των ανθρώπων, στα σχολεία που αναφέρουμε παραπάνω, αποτελούσε και συνεχίζει να αποτελεί, το να κρατηθούν έξω από τα σχολεία τα εθνικιστικά μηνύματα του κράτους, οι απρόσωπες και παιδαγωγικά ακατάλληλες εξετάσεις καθώς και ο έμφυλος διαχωρισμός της ευρύτερης κοινωνίας. Άλλωστε κανείς και καμία από τις/τους εκπαιδευτικούς αυτών των σχολείων δεν πίστευε στην ύπαρξη μια ουδέτερης, πολιτικά και ηθικά, παιδαγωγικής.

Ως αντιαυταρχικά και αντιεξουσιαστικά σχολεία, τόνισαν την αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα του παιδιού, ενθαρρύνοντας τη ζεστασιά, την αγάπη και τη στοργή στη θέση της συμμόρφωσης και του σκοταδισμού. Υποστήριξαν τις διαδικασίες μάθησης που έδιναν έμφαση στην αυτενέργεια κι έτσι βλέπουμε τα άτομα να εμπλέκονται στη διαδικασία της λήψης αποφάσεων μέσω της συνέλευσης και της συναπόφασης χωρίς αυθεντίες και διαχωρισμούς. Ακολούθησαν τις ανάγκες και τις επιθυμίες των μαθητών/τριών και ήταν σε θέση να αυτοσχεδιάσουν και να πειραματιστούν με βάση την επιλεγμένη από τους μαθητές/τριες πορεία για μάθηση.

Το πρόγραμμα σπουδών προσανατολιζόταν στο να παρέχει χώρο στα άτομα να αναπτύξουν δεξιότητες για την κριτική ανάλυση των διαδικασιών των κοινοτήτων τους και των πολιτικών δομών εξουσίας της χώρας τους κι έτσι είχαν την ελευθερία να ακολουθήσουν διάφορους τρόπους σκέψης και να διερευνήσουν μορφές συστηματικής και ιδεολογικής καταπίεσης.

Τα παιδιά, ήταν σε θέση να αναπτύξουν τη δυνατότητα ολόκληρης της ύπαρξής τους, όχι απλώς τα γνωστικά, πνευματικά ή επαγγελματικά τους ενδιαφέροντα, και έτσι τους επιτρεπόταν να επισκεφθούν εργοστάσια, μουσεία, κήπους και άλλες τοπικές κοινότητες προκειμένου να μάθουν μέσω του βιώματος. Οι μαθητές/τριες όχι μόνο μάθαιναν την τέχνη, τη χειροτεχνία, την επιστήμη, τα μαθηματικά και την ανάγνωση, αλλά συμμετείχαν σε φιλοσοφικές συζητήσεις σχετικά με την εξουσία, τον εξαναγκασμό και τη δικαιοσύνη. Δεν κλήθηκαν να συμμετάσχουν σε απομνημόνευση, αλλά υποστηρίχθηκαν για διερεύνηση, ερώτηση και δημιουργική σκέψη.

Σημαντικό εργαλείο για το σύνολο των σχολικών κοινοτήτων αποτελούσαν οι μεγάλες εκδρομές και οι συντομότεροι περίπατοι, ακολουθώντας την αρχή του Pestalozzi για την εξερεύνηση του γύρω περιβάλλοντος. Τα σχολεία αυτά εφάρμοσαν την ιδέα της εξωτερικής επιτόπιας εργασίας ως αναπόσπαστο μέρος των εκπαιδευτικών χώρων, συμπεριλαμβανομένης της περίπτωσης του βιομηχανικού περιβάλλοντος. Μια πραγματική «διαισθητική γεωγραφία» ξεκινούσε από το περιβάλλον των σχολείων στηριζόμενη στη «μέθοδο παρατήρησης», η οποία προέκυψε από ένα παράδειγμα εμπνευσμένο άμεσα από το έργο του Reclus. Έτσι, τα παιδιά είχαν μεγαλύτερη ελευθερία ατομικής έρευνας και αυθορμητισμού, χρόνο για προσωπική σκέψη στο σχολείο ή στους γύρω κήπους και δεν αντιμετωπίστηκαν ως μικρότερα όντα με σκοπό να διοικούνται από μια δογματική αρχή. Οι περίπατοι, η καλλιέργεια, η κηπουρική ή οι εκδρομές δεν αποτελούσαν διαλλείματα ή μεθόδους εκτόνωσης, αλλά διαρθρωτικό και αναπόσπαστο κομμάτι της μαθησιακής διαδικασίας που επέτρεπε τη μάθηση μέσω της διαβίωσης και της συμβίωσης με ανθρώπινα και μη όντα.

Η προσπάθεια πραγμάτωσης των θεωριών στο Μικρό Δέντρο

Το «Μικρό Δέντρο που θα γίνει δάσος» είναι ένα κοινοτικό παιδαγωγικό εγχείρημα που λειτουργεί με τις αξίες της αυτοοργάνωσης, της ελευθεριακής εκπαίδευσης και της βιωματικής μάθησης. Η ιδέα της δημιουργίας του γεννήθηκε τον Αύγουστο του 2012, στην πρώτη αυτοοργανωμένη παιδική κατασκήνωση, στη Θεσσαλονίκη. Αφετηρία των ανθρώπων αυτών αποτέλεσε η επιθυμία και η ανάγκη να πραγματωθεί στο εδώ και τώρα ένα αλλιώτικο σχολείο, το οποίο θα βασίζεται στην επιθυμία για ελευθερία και κοινοτική ζωή. Για μια εκπαίδευση που αρχικά, ξεκινάει από τον σεβασμό στην ατομική αυτονομία του κάθε παιδιού, και στους προσωπικούς του ρυθμούς. Στη συνέχεια, η εκπαίδευση συνεχίζεται με το βίωμα της αμεσοδημοκρατικής κοινότητας, με εργαλεία τη συνεκπαίδευση, την αλληλοβοήθεια και τη συμμετοχή στη συλλογική ζωή.

Για περισσότερο από έναν χρόνο η συνέλευση συναντιόνταν σε τακτική βάση και επεξεργαζόταν σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο τον τρόπο λειτουργίας του σχολείου. Σε όλη την πορεία των συναντήσεων δόθηκε το ίδιο βάρος τόσο στην οργάνωση του εγχειρήματος όσο και στην αυτομόρφωση των ατόμων που το απαρτίζουν. Το 2013 η παιδαγωγική ομάδα παρουσίασε το παιδαγωγικό πλαίσιο και τον Ιανουάριο του 2014 το Μικρό Δέντρο ξεκίνησε την πρωινή καθημερινότητα με 14 οικογένειες και 5 συνοδές. Οι ηλικίες των παιδιών φτάνουν μέχρι και τα 6 χρόνια (ηλικία νηπιαγωγείου). Στο Μικρό Δέντρο δεν ακολουθείται κάποια ιδεολογία σαν συνταγή για την ελευθερία σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, είναι όμως κοινή παραδοχή, η σχέση εκπαίδευσης και κοινωνικής αλλαγής.

Ο κοινωνικός αναρχισμός αποτελείται από διαφορετικές οπτικές και παραδόσεις που δημιουργήθηκαν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Στο παιδαγωγικό πλαίσιο του Μικρού Δέντρου συνδυάστηκαν κάποιες θεωρίες και χαρακτηριστικά του κοινωνικού αναρχισμού για να υλοποιηθεί το σχολείο στη ρεαλιστική συνθήκη του εδώ και του τώρα. Το παιδαγωγικό πλαίσιο και η αυτοοργάνωση της σχολικής κοινότητας είναι τα σημεία αναφοράς που μας επιτρέπουν να εφορμούμε στην πραγματικότητα.

Για το Μικρό Δέντρο η προσέγγιση για μια αλλιώτικη παιδαγωγική συνεπάγεται και πηγάζει από την αναγκαιότητά για μια αλλιώτικη κοινωνία, παίρνοντας σαν παράμετρο την αλληλένδετη σχέση κοινωνίας και εκπαίδευσης. Στην ερώτηση για το πώς θα θέλαμε να μοιάζει η κοινωνία μας, μεγάλο μέρος της απάντησης καλύπτεται από το πώς θα θέλαμε να είναι η εκπαίδευση, όχι μόνο των παιδιών αλλά και των ενήλικων. Η πολιτική και η παιδαγωγική αποτελούν δυο αδιαχώριστες έννοιες, όπου η μία περιλαμβάνει την άλλη. Έτσι η παιδαγωγική αναγνωρίζεται ως αναπόσπαστο κομμάτι της ελευθεριακής και αναρχικής φιλοσοφίας.

Αυτή την παιδαγωγική, αφ’ ενός παλεύει να πραγματώσει στο εδώ και τώρα, η λειτουργία αυτού του σχολείου. Αφ’ ετέρου είναι εξίσου σημαντικό να ανοίξει το θέμα της ελευθεριακής εκπαίδευσης στη δημόσια σφαίρα, ώστε να σταματήσει να αποτελεί το κενό στην ιστορία της παιδαγωγικής.

Το κοινοτικό σχολείο, είναι ένα δίκτυο συνεργασίας και επικοινωνίας, ένας ζωντανός εν κινήσει οργανισμός, όπου η μάθηση του ατόμου πηγάζει από την προσωπική του αυτονομία και από το βίωμα της συμμετοχής του στην κοινότητα. Ακόμα, αποτελεί ένα σχολείο αυτοδιαχειριζόμενο με αντι-ιεραρχικά χαρακτηριστικά τόσο στη λειτουργία όσο και στις εξωστρεφείς δράσεις του. Ο τρόπος με τον οποίο οργανώνεται αυτή η κοινότητά αποτελεί μια συνολική πρότασή για την κοινωνική οργάνωση. Έτσι, παιδιά, γονείς και συνοδές αλληλεπιδρούν σύμφωνα με τις αξίες που αναφέραμε και την ίδια στιγμή προσπαθούν να επεκτείνουν αυτές τις εμπειρίες στην οικογένεια, στη γειτονιά τους και σε όλο το φάσμα της καθημερινής ζωής. Αφού, μόνο βιώνοντας την κοινοτική ζωή μπορείς από την θεωρία να περάσεις στην πράξη και το αντίστροφο.

Η αυτοργάνωση και η αυτοχρηματοδότηση αποτελούν δύο ακόμα βασικές αξίες της κοινοτικής οργάνωσής. Λέγοντας αυτοοργάνωση εννοούμε πως οι ίδιες λαμβάνουν τις αποφάσεις, μέσω οριζόντιων διαδικασιών για τη λειτουργία του σχολείου και στη συνέχεια τις υλοποιούν.

Η πρωινή καθημερινότητα του σχολείου με παιδιά και συνοδές διαμορφώνει μια σχολική κοινότητα, στην οποία όλα τα άτομα, παιδιά και ενήλικες, καλούνται να πάρουν αποφάσεις, τόσο για τη λειτουργία του σχολείου όσο και για τη συλλογική συμβίωση, καθώς και να τις υλοποιήσουν. Λέγοντας αυτοχρηματοδότηση αναφερόμαστε στην οικονομική αυτονομία του εγχειρήματος, μέσω συνδρομών των οικογενειών που συμμετέχουν, καθώς και από δωρεές αλληλέγγυων.

Η εκπαίδευση είναι αδύνατο να απομονωθεί από ταυτότητες και αξίες, δεν μπορεί να είναι ουδέτερη, αντικειμενική ή να διατηρεί ίσες αποστάσεις. Η θέσεις περί ουδετερότητας παράγουν και αναπαράγουν το υπάρχον κοινωνικό και συνεπώς παιδαγωγικό σύστημα. Ο εθνοτικός και φυλετικός ρατσισμός, η ταξική ανισότητα, η έμφυλη καταπίεση, η ηλικιακή διάκριση, και η οικολογική κρίση δεν μπορούν να προσεγγιστούν με αντικειμενικότητα και παθητικότητα, γιατί έτσι διαιωνίζονται και κυριαρχούν.

Γειώνοντας τα παραπάνω στην παιδαγωγική σχέση ο/η παιδαγωγός δεν μπορεί να είναι ουδέτερος, αλλά αποτελεί πρότυπο συμπεριφοράς και μίμησης, μια σιωπηλή διδασκαλία αξιών όπως αναφέρει ο M. Apple. Οι συνοδές στο Μικρό Δέντρο δεν είναι παθητικές δέκτριες των καταστάσεων, ούτε και αντιμετωπίζουν τις καταστάσεις ουδέτερα. Βρίσκονται εκεί για τα παιδιά και ζουν μαζί με τα παιδιά. Οι συνοδές φέρουν τις ταυτότητες τους προσπαθώντας παράλληλα να μην τις επεκτείνουν. Κάθε φορά που καλούνται να εκφράσουν μια άποψη, προσπαθούν να υπάρξουν εκεί με αυθεντικότητα. Οι ενήλικες, όπως και τα παιδιά, είναι φορείς ιδεών, αξιών αλλά και συναισθημάτων που ζητούμενο είναι να επικοινωνούνται στην σχολική κοινότητα. Η μη βίαιη επικοινωνία με σκοπό την επίλυση συγκρούσεων επιτυγχάνεται μέσω της ενσυναίσθησης και της ενεργητικής ακρόασης σε μια προσπάθεια κατανόησης της θέσης του/της άλλου/άλλης, χωρίς τα δίπολα του σωστού και λάθους. Όλα τα υποσύνολα της κοινότητας μαθαίνουν μαζί, γιατί ζουν μαζί.

Η ελευθεριακή εκπαίδευση δεν επικεντρώνει σε κάποιον συγκεκριμένο άξονα ανάπτυξης γνωστικό-κοινωνικό-συναισθηματικό-κινητικό, αλλά στοχεύει στην ολόπλευρη ανάπτυξη του ατόμου μέσα στην κοινότητα. Η μετάδοση αξιών και η ανάπτυξη της συνείδησης δεν εμπεριέχεται σε κανένα αναλυτικό πρόγραμμα ή εξεταστέα ύλη, αλλά είναι η ειρηνική εξερεύνηση του εαυτού, του άλλου και του περιβάλλοντος. Μόνο μέσα από την συν κίνηση και το βίωμα χτίζεται η αυτοσυνείδηση και η αυτοπειθαρχία τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο.
Το κεντρικό εργαλείο της αυτοοργάνωσης είναι αυτό της αμεσοδημοκρατίας στην κοινότητα. Συνοδές, γονείς και παιδιά εμπλέκονται στην παιδαγωγική διαδικασία χωρίς αυθεντίες και διαχωρισμούς, δημιουργώντας ένα ελευθεριακό σχολείο για όλους/όλες με σκοπό την ατομική και την συλλογική αυτορρύθμιση και αυτονομία. Ένα σχολείο που προσπαθεί να σπάσει τον ηλικιακό ρατσισμό και να απελευθερώσει το παιδί από τα στερεότυπα της παιδικής ηλικίας και τις ενήλικες προσδοκίες.

Οι εκδρομές στο Μικρό Δέντρο είναι αναπόσπαστο μέρος της κοινοτικής παιδαγωγικής διαδικασίας. Είναι ο χώρος και ο χρόνος για την ανακάλυψη των εαυτών, των άλλων και του περιβάλλοντος. Με το μέσο αυτό επιχειρείται η  επανοικειοποίηση των δημόσιων χώρων και η παρέμβαση σε αυτούς. Η πόλη και η φύση είναι πάντα η καλύτερη βάση για την κατάκτηση της γνώσης και της ελευθερίας όχι μόνο των παιδιών αλλά και των ενήλικων. Υπερασπίζοντας το δικαίωμα της παιδικής ηλικίας να μην είναι ταυτισμένη με την προετοιμασία για την ενηλικίωση, αλλά η ίδια η ζωή μέσα και έξω από τα τείχη του σχολείου και του σπιτιού.

Ακόμη, μία βασική φιλοσοφία που ακολουθείται από την αρχή για τη δημιουργία και τη συντήρηση του υλικού του σχολείου είναι η πρακτική D.I.Y. Προτιμάται η δημιουργία και όχι η κατανάλωση, διορθώνοντας τα λάθη, τις ζημιές, κατασκευάζοντας και εμπλουτίζοντας το παιδαγωγικό υλικό και τον εξοπλισμό με φυσικά-ανακυκλώσιμα υλικά και όχι με την εύκολη αγορά από πολυεθνικές εταιρίες.

Βασικό στοιχείο της εκπαιδευτικής διαδικασίας αποτελεί η παρατήρηση του περιβάλλοντος. Το σχολείο είναι κοντά σε δασική έκταση, με αρκετές ανθρώπινες παρεμβάσεις. Παρόλα αυτά δίνεται η δυνατότητα να μελετηθεί ο κόσμος γύρω και να φέρουν συνοδές και παιδιά ερεθίσματα μέσα στο σχολείο. Στον κήπο του σχολείου υπάρχει ένα μέρος της γης χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση, ένα καλλιεργήσιμο μέρος με σπορείο και φυτώριο εκεί συμβαίνει και η φροντίδα των ζώων χωρίς να βρίσκονται σε περιφραγμένο μέρος, εκεί δίνεται η δυνατότητα για παρατήρηση εντόμων-πτηνών και θηλαστικών. Στο εσωτερικό του σχολείου υπάρχουν θεματικές γωνιές που σχετίζονται με το περιβάλλον, όπως αυτές των φυτών, ζώων, εντόμων, ορυκτών, λίθων και ανακύκλωσης. Τα υλικά-εργαλεία του σχολείου είναι από ξύλο, γυαλί, μέταλλο, 'υφασμα και χαρτί με σκοπό όλα να μπορούν να ανακυκλωθούν, να μεταποιηθούν και να επαναχρησιμοποιηθούν.

Το Μικρό Δέντρο είναι ένα ανοιχτό σχολείο καθώς το περιβάλλον του διαμορφώνεται όπως είπαμε από ερεθίσματα που φέρνουν από έξω ενήλικες και παιδιά. Ακόμη, τα γνωστικά αντικείμενα προσεγγίζονται ξεκινώντας πρώτα απ' όλα με το ξύπνημα του ενδιαφέροντος και να της φαντασίας του παιδιού για το σύνολο του φυσικού κόσμου και του ανθρώπινου πολιτισμού. Η διαδικασία της εξερεύνησης δεν ξεκινά με την παρουσίαση των λεπτομερειών αλλά προσπαθώντας να βοηθήσει το παιδί να τοποθετήσει πρώτα απ' όλα τον εαυτό του μέσα σε έναν κόσμο πολύπλοκο, θαυμαστό και έτοιμο για εξερεύνηση. Το κέντρισμα του ενδιαφέροντος είναι και αυτό που θα δημιουργήσει τα κίνητρα για περαιτέρω διερεύνηση και μάθηση, η οποία καθοδηγείται από τον ενθουσιασμό ενισχύοντας έτσι την φυσική αγάπη του παιδιού για τον κόσμο.

Το Μικρό Δέντρο είναι ένα παιδαγωγικό εγχείρημα που έχει σαν στόχο να αναδείξει μία μορφή οργάνωσης που προωθεί την βιοποικιλότητα για χάρη της σταθερότητας του συστήματος εφ’ ενός αλλά και για χάρη της ίδιας της βιοποικιλότητας αφ’ ετέρου. Απορρίπτει την ιδέα του ανθρωποκεντρισμού και προάγει τις αντιιεραρχικές σχέσεις μέσα σε κοινότητες οργανωμένες από τα κάτω, ως αντίσταση στην αχαλίνωτη εκμετάλλευση και κερδοφορία του καπιταλιστικού μοντέλου. Το Μικρό Δέντρο, πέρα από τα παιδαγωγικά εργαλεία που χρησιμοποιεί στην πρωινή καθημερινότητα, προσπαθεί να αντιμετωπίσει την οικολογική και κοινωνική κρίση όντας ένα αυτοοργανωμένο εγχείρημα που λειτουργεί με γενική συνέλευση και αντιιεραρχική οργάνωση και που προωθεί και στηρίζει την δημιουργία παρόμοιων εγχειρημάτων και σε άλλα μέρη του ελλαδικού χώρου μέσω της ελεύθερης διακίνησης των ιδεών και της δικτύωσης. Το Μικρό Δέντρο παράγει λόγο ενάντια στο πατριαρχικό μοντέλο και στις όποιες έμφυλες, φυλετικές, εθνοτικές, ταξικές και ηλικιακές διακρίσεις.

Μέσα από την παιδαγωγική πράξη εμφυσείται στα παιδιά η ιδέα ότι ο κόσμος δεν είναι φτιαγμένος για να εξυπηρετεί τις ανθρώπινες ανάγκες αλλά αποτελεί μία οργανική ενότητα από την βιοποικιλότητα και την ισορροπία της οποίας εξαρτάται η επιβίωση και η ανάπτυξη όλων των μερών της, την ιδέα δηλαδή ότι η φύση έχει μία εγγενή αξία. Τα παιδιά συμμετέχουν τα ίδια με έναν ισότιμο τρόπο στην δημιουργία μιας οργανικής κοινότητας η οποία μαθαίνει, συμβιώνει, αποφασίζει και αναπτύσσεται μέσα σε ένα ελεύθερο περιβάλλον.

Συμπερασματικά

Οι σύγχρονοι αναρχικοί εκπαιδευτικοί μπορεί να βρουν νόημα στα βασικά επιχειρήματα των θεωριών και των παιδαγωγικών πρακτικών της οικολογικής δικαιοσύνης. Οι πρωτοπόροι όπως ο Paul Robin υποστήριξαν την εξωτερική εκπαίδευση και τη μάθηση που σχετίζονται άμεσα με τη φύση (Avrich, 2005).
Συνδυάζοντας τις αξίες της ελευθεριακής και αναρχικής εκπαίδευσης με αυτές της περιβαλλοντικής φιλοσοφίας και ηθικής, όπως αναφέρθηκαν από τους παραπάνω, μέσα από την εκπαιδευτική διαδικασία τα άτομα θα έχουν την ελευθερία να εξερευνήσουν τις κοινωνικές, πολιτιστικές και πνευματικές τους ταυτότητες σε σχέση με τη μάθηση όπως επίσης και την ελευθερία να εξερευνήσουν τις οικολογικές τους ταυτότητες.

Τα παιδιά, άλλωστε, είναι υπέροχοι ακροατές της φύσης. Οι βαθύτερες αντιλήψεις για τα ζώα, τα φυτά, τους μύκητες και τα μικρόβια της περιοχής βοηθούν στο να υπάρξει η συν-δημιουργία της ιστορίας της φύσης σε μια τοποθεσία. Αυτό αποτελεί μέρος της βαθύτερης ακρόασης που ενσωματώνει η αναρχική παιδαγωγική με σκοπό την πλήρη απελευθέρωση του ατόμου μέσα την κοινότητα.

Τα άτομα μπορούν να εξερευνήσουν ελεύθερα και αυθεντικά, να διερευνήσουν, να διασκεδάσουν διαισθητικά, να δημιουργήσουν καλλιτεχνικά σε σχέση με τις κοινότητες των σπιτιών τους και τις διάφορες διασταυρώσεις με τις παγκόσμιες κοινότητες. Η κοινότητα δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ανθρωποκεντρική ανθρώπινη συλλογικότητα, αλλά πιο περιεκτική και ισορροπημένη με τη φύση, όπως είναι πλήρως παρούσα μέσα και γύρω μας. Τα άτομα, καλά εξοικειωμένα με τις κοινωνικές πολιτιστικές και οικολογικές τους ταυτότητες, θα μπορούν να εντοπίσουν τις ηγεμονικές διεργασίες (καθώς επίσης και να τις διαταράξουν), και να έχουν συντονισμένες ικανότητες ώστε να αφουγκράζονται τις οικο-κοινωνικοπολιτισμικές τους κοινότητες.

Οι οικό- αναρχικές παιδαγωγικές μπορούν να παρέχουν στα άτομα μια εκπαίδευση που τους δίνει τη δυνατότητα να διερευνήσουν τις βαθιές ανισορροπίες δυνάμεων, τις κοινωνικές αδικίες και τις καταστροφικές σχέσεις και πρακτικές σε σχέση με τη φύση. Οι αναρχικές παιδαγωγικές προσφέρουν μια ελπίδα που είναι πραγματική γιατί μπορεί και είναι μια έκκληση να λειτουργούμε όχι από φόβο, αλλά από αγάπη, όχι με μια εκπαίδευση που βασίζεται στη σπανιότητα, αλλά μάλλον στην αφθονία, και όχι με μια τυφλή άγνοια, αλλά με μια αίσθηση σαφήνειας και σκοπού που αναζητούμε και μας οδηγεί σε κάθε αλλαγή που επιθυμούμε για την ατομική μας ζωή και τις κοινότητές μας.

Είναι σημαντικό να καταστεί σαφές ότι τόσο ο αναρχισμός όσο και η κοινωνική οικολογία δεν προορίζονται να είναι επιτακτικοί ή καθολικοί. Φυσικά, κάθε φιλοσοφία έχει ορισμένες θεμελιώδεις αρχές, αλλά αυτές οι αρχές είναι τέτοιες που η εφαρμογή τους θα διαφέρει σημαντικά σε κάθε κοινωνικό και πολιτιστικό πλαίσιο. Οι αρχές προορίζονται να προσαρμοστούν, να συζητηθούν και να ερμηνευθούν εκ νέου από πραγματικούς ανθρώπους που ζουν σε κοινότητες που δημιουργούνται μέσα σε τοπικά περιβάλλοντα. Ζώντας και εργαζόμενες στο επίπεδο της βάσης με αμοιβαία υποστηρικτικούς και συνεργατικούς τρόπους, απαλλαγμένους από ιεραρχικές σχέσεις, οι άνθρωποι οπουδήποτε μπορούν να αρχίσουν να αποκτούν τον έλεγχο της δικής τους ζωής και των αποφάσεων που τους επηρεάζουν άμεσα, ενώ επεκτείνουν τις δυνατότητες αύξησης της ελευθερίας, της αυτοπραγμάτωσης και της δημιουργικής άνθησης τόσο στον ανθρώπινο όσο και στον μη ανθρώπινο κόσμο.

Εν ολίγοις, η εκπαίδευση πρέπει να περιστρέφεται γύρω από την επαφή της κοινότητας, τα κοινοτικά προβλήματα και το τι μπορεί να κάνει το άτομο, ως πολίτης, για αυτά. Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος, πρέπει να επινοήσουμε ένα διευρυμένο πλαίσιο, αυτού που σήμερα ονομάζουμε περιβαλλοντική εκπαίδευση, που θα εμπλέκει πραγματικά τα άτομα στη συμμετοχή για ότι αφορά το περιβάλλον τους. Αυτές οι προσπάθειες δεν αποσκοπούν στην ενίσχυση της απομόνωσης, αλλά στη ρίζα της, στις αντι-ιεραρχικές σχέσεις και σε βιώσιμους τρόπους ζωής που συνοδεύονται από κατανόηση και ενσυναίσθηση με άλλους, ανθρώπινους και μη ανθρώπινους οργανισμούς.

Βιβλιογραφία
Avrich, P. (2005). The Modern School Movement: Anarchism and Education in the United States. Oakland: AK Press.
Breitbart, M. M. (2014). Inciting desire, ignoring. Στο K. J. Catherine Burke, Education, Childhood and Anarchism: Talking Colin Ward (σσ. 175-185). New York: Routledge.
Burke, C. (2014). “Fleeting pockets of anarchy”:Streetwork. The exploding school. Paedagogica Historica .
C. Burke, K. J. (2014). Education, Childhood and Anarchism: Talking Colin Ward. New York: Routledge.
C. Ward, P. H. (2014). Sociable Cities: The 21st-Century Reinvention of the Garden City. London: Routledge.
Carson, K. (2014). The Anarchist Thought of Colin Ward. Center for a Stateless Society , σ. vol18.
Chappell, R. (1978). Anarchy Revisited. An inquiry into the public education dilemma. Journal of libertarian studies, σσ. 367-372.
Clark, G. (1984). A Theory of Local Autonomy. Annals of the Association of American Geographers, σσ. 195-208.
Clark, J., & Martin, C. (2013). Anarchy, Geography, Modernity, selected writings of Elisee Reclus. Oakland: PM Press.
Colin Ward, C. W. (2011). Autonomy, Solidarity, Possibility: The Colin Ward Reader. Oakland: AK press.
Curran, G. (2007). 21st Century Dissent. Anarchism, Anti-Globalization and Environmentalism. New York: Palgrave Macmillan.
DeLeon, A. P. (2006, November). The time for action is now! Anarchist theory, critical pedagogy, and radical possibilities. Journal for Critical Education Policy Studies, σσ. 72-94.
Ferrer, F. (2008). The Origin And Ideals Of The Modern School. Montana: Kessinger Publishing.
Ferretti, F. (2016). “The spatiality of geography teaching and cultures of alternative education: the ‘intuitive geographies’ of the anarchist school in Cempuis (1880-1894)”. Cultural Geographies, σσ. 615-633.
Ferretti, F. (2017). Teaching Anarchist Geographies: Elisée Reclus in Brussels and “The Art of Not Being Governed". Annals of the American Association of Geographers.
Ferretti, F. (2019). Anarchy and Geography: Reclus and Kropotkin in the UK. Νew York: Routledge.
Ferretti, F. (forthcoming). Radicalizing pedagogy: Geography and libertarian pedagogy between the 19th and the20th century. Στο R. W. S. Springer, Transgressing Frontiers. New York: Rowman & Littlefield.
Fielding, M. (2005, January). Alex Bloom, Pioneer of Radical State Education. forum for promoting 3-19 comprehensive education.
Goldman, E. (1911). Anarchism and Other Essays. London: Mother Earth Publishing Association.
Goodway, D. (2006). Anarchist Seeds beneath the Snow. Liverpool: Liverpool University Press.
Goodway, D. (2014). Talking Anarchy. Oakland: PM Press.
Gore, J. (1993). The Struggle For Pedagogies. New York: Routledge.
Haworth, R. (2012). Anarchist Pedagogies. Oakland: PM Press.
Holohan, K. (2017). Anarchist Ethics as a Foundation for Educational Alternatives. Educational Studies, σσ. 1-17.
Honeywell, C. (2011). A British Anarchist Tradition. London: The Continuum International Publishing Group.
Houssaye, J. (2000). Δεκαπέντε Παιδαγωγοί. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Ishill, J. (1927). Élisée and Élie Reclus: In Memoriam. Berkeley Heights, N.J.: Oriole Press.
Jickling, B. (2005). Ethics Research in Environmental Education. Southern African Journal of Environmental Education, Vol.22.
Karamali, A. (2017). A Community Based school. The Small Tree That Will Become a Forest. Tvergastein, σσ. 43-53.
Kelly Biedenweg, M. C. (2013). The importance of teaching ethics. International Journal of Sustainability, Vol. 14.
Kossoff G., W. D. (2007). Anarchism, Libertarianism and Envinonmentalism: Anti- authoritarian thought and the search of self-organizing societies. Στο A. S. Jules Pretty, The SAGE Handbook of Environment and Society. London: Sage Publications.
Kropotkin, P. (1893, October). On the teaching of physiography. The Geographical Journal, σσ. 350-359.
Kropotkin, P. (2015). Διανοητική και χειρωνακτική εργασία. Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος.
Love, K. (2012). “Love and Rage” in the Classroom: Planting the Seeds of Community Empowerment. Educational Studies: A Journal of the American Educational Studies Association, σσ. 52-75.
Mills, S. (2010). infed. Ανάκτηση May 2020, από infed.org: https://www.infed.org
Morris, B. (2004). KROPOTKIN, THE POLITICS OF COMMUNITY. Oakland: PM Press.
Nettlau, M. (1988). Ιστορία της Αναρχίας. Αθήνα: Διεθνής Βιβλιοθήκη.
Omran, M. S. (2014). The effect of educating environmental ethics on behavior and attitude to environment protection. European Online Journal of Natural and Social Sciences, Vol. 3.
Padovan, D. (1999, Νοέμβριος). Social Morals and Ethics of Nature: from Peter Kropotkin to Murray Bookchin. Democracy & Nature,THE INTERNATIONAL JOURNAL OF INCLUSIVE DEMOCRACY.
Pelletier, P. (2004, Σεπτέμβριος). Η πόλη και η αστική γεωγραφία στο έργο του Ελιζέ Ρεκλύ μέσα από την εποχή του. Ευτοπία, σσ. 30-34.
Purchase, G. (2003). Peter Kropotkin. Ecologist, Philosopher and Revolutionary.
Purchase, G. (2013, Δεκέμβρης). Πράσινη Φλόγα: Ο Κροπότκιν και η γέννηση της οικολογίας. Ευτοπία, σσ. 40-50.
Ram, F. (1993). Instant Encyclopaedia of Geography Vol.18. New Delhi: Mittal Publications.
Reclus, E. (1903). On spherical maps and reliefs. The Geographical Journal, σ. 290.
Springer, S. (2016). The Anarchist Roots of Geography. Toward Spatial Emancipation. London: University of Minnesota Press.
Suissa, J. (2001, November). Anarchism, Utopias and Philosophy of Education. Journal of philosophy of education, σσ. 627-646.
Suissa, J. (2006). Anarchism and education. A philosophical perspective. London: Routledge.
T. Perreault, G. B. (2015). The Routledge Handbook of Political Ecology. New York: Routledge.
Ward, C. (1995). Talking Schools. London: Freedom Press.
Ward, C. (1996). Anarchy in Action. London: Freedom Press.
Ward, C. (2004). Anarchism, a very short introduction. New York: Oxford University Press.
Ward, D. (2012, Οκτώβρης). Αλχημεία στο Κλάρενς: Κροπότκιν και Ρεκλύ, 1877-1881. Ευτοπία, σσ. 101-115.
Ward, D. (2012, Οκτώβρης). Αλχημεία στο Κλάρενς: Κροπότκιν και Ρεκλύ, 1877-1881. Ευτοπία, σσ. 101-115.
Woodcock, G. (1967). The Encyclopedia of Philosophy. New York: Macmillan.
Γεωργόπουλος, Α. (2002). Περιβαλλοντική Ηθική. Αθήνα : Gutenberg.
Γεωργόπουλος, Α. (2014). Περιβαλλοντική εκπαίδευση, ζητήματα ταυτότητας. Αθήνα: Gutenberg.
Γεωργόπουλος, Α., Νικολάου, Κ., Δημητρίου, Α., Γαβριλάκης, Κ., & Μπλιώνης, Γ. (2013). Η Γη ένας μικρός και εύθραυστος πλανήτης. Αθήνα: Gutenberg.
Γκερέν, Ν. (1973). Ο ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΣ, από την θεωρία στην πράξη. Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος.
Καραγεωργάκης, Σ. (2012, Οκτώβρης). Ελιζέ Ρεκλύ, ένας παραμελημένος πρωτοπώρος ης αναρχίας. Ευτοπία, σσ. 75-82.
Καραγεωργάκης, Σ. (2016). Περιβαλλοντική φιλοσοφία και περιβαλλοντική εκπαίδευση. Αθήνα: Ευτοπία.
Καραγεωργάκης, Σ. (2016). Περιβαλλοντική Φιλοσοφία και Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Αθήνα: Ευτοπία.
Κροπότκιν, Π. (2005). Αγροί, εργοστάσια, εργαστήρια. Θεσσαλονίκη: Νησίδες.
ΜικρόΔέντρο. (2018). Η συνέλευση των παιδιών. Ευτοπία, σσ. 8-20.
ΜικρόΔέντρο. (2018). Συλλογή εμπειριών από μακρινά σχολεία. Θεσσαλονίκη: Αυτοέκδοση.
Μπακιρτζής, Κ. (2002). Επικοινωνία και Αγωγή. Αθήνα: Gutenberg.
Μπούκτσιν, Μ., & Ρόμπερτς, Ά. (1987). Η Οικολογία και η επαναστατική σκέψη. Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος.
Συλλογικό. (2015). Οικολογία και Αναρχισμός. Αθήνα: Ευτοπία.
Τζολ, Τ. (1961). ΟΙ ΑΝΑΡΧΙΚΟΙ. Αθήνα: Επίκουρος.