O Ουμανιταρινισμός ως μετανεωτερική διαχείρηση

Ελλάδα / Τουρκία / Κύπρος | Μετανάστευση / Ρατσισμός | Γνώμη / Ανάλυση

Thursday February 13, 2020 19:08

by Αργύρης Αργυριάδης, MD-PhD - oup

Η έκδοση του βιβλίου «Ψυχολογίες Συμμόρφωσης»

Το προσφυγικό ζήτημα είναι ο βαθμός μηδέν της ανθρωπότητας. Η διαμαρτυρία ενάντια στη απάνθρωπη μεταχείρισή τους, η απαίτηση να ακουστούν και να αναγνωριστούν, έστω και στο ελάχιστο, ακόμα κι αν πρέπει να πεθάνουν γι’ αυτό, είναι μια πραγματικότητα που οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας αποτυγχάνουν να διαχειριστούν. Εγκλωβισμένοι στην εργασιακή επισφάλεια που επιβάλουν οι ΜΚΟ στην ουσία αποδέχονται την θέση του «επιστήμονα δούλου». Στη διαλεκτική αφέντη και δούλου που παρουσιάζει ο Χέγκελ στη Φαινομενολογία του πνεύματος, ο αφέντης κατακτά τη θέση του φτάνοντας μέχρι το τέρμα στον αγώνα του για αναγνώριση, πρόθυμος ακόμα και να πεθάνει. Αντίθετα, ο δούλος, που φοβάται για τη ζωή του, συνθηκολογεί και αποδέχεται την υποτέλειά του.

O Ουμανιταρινισμός ως μετανεωτερική διαχείρηση

Με αφορμή την έκδοση του βιβλίου «Ψυχολογίες Συμμόρφωσης»

Ο ρόλος των ΜΚΟ στην διαχείριση των κρίσεων στην σημερινή εποχή δεν είναι καθόλου άγνωστος. Τον Μάρτιο του 2004 είχε δημοσιευθεί στην αντιεξουσιαστική εφημερίδα «Βαβυλωνία», άρθρο μου με τίτλο «ΜΚΟ & αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα: Ακτιβιστές πλήρους απασχόλησης», κατέληγα τότε ότι οι οργανώσεις αυτές αποτελούν «οι καλύτεροι φίλοι της εξουσίας» και ότι δεν πρέπει να έχουμε καμία αυταπάτη ότι στο μέλλον θα κληθούν να διαχειριστούν (πάντα με το αζημίωτο) την αποδόμηση του κράτους πρόνοιας ως στρατηγική του νεοφιλελευθερισμού. Το μοντέλο αυτό σύμφωνα με την άποψή μου από τότε θα δομούσε ένα νέο πεδίο «ουμανιταριανισμού» (humanitarianism) στο οποίο οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας θα κληθούν να συμμετέχουν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο ως δεκανίκι της νέας αναδυόμενης δυστοπίας.

Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις oposito, ένα αρκετά ενδιαφέρον και μαχητικό βιβλίο με τίτλο «Ψυχολογίες Συμμόρφωσης» που αποτελεί μια κριτική μελέτη πάνω στον ψυχοπολιτικό έλεγχο του μεταναστευτικού. Με αφορμή την έκδοση αυτή επανέρχομαι στο θέμα όχι μόνο εν είδη βιβλιοκριτικής, αλλά συνεχίζοντας ή καλύτερα ξαναπιάνοντας το νήμα σύμφωνα και με τα νέα δεδομένα.

Πρώτα απ’ όλα, αξίζει να ξαναειπωθεί ότι ο «ουμανιταριανισμός» (humanitarianism), δεν είναι τίποτα περισσότερο από «ιμπεριαλισμός των ανθρώπινων δικαιωμάτων», και δεν έχει καμία σχέση με την αλληλεγγύη. Αποτελεί έκφανση είτε του αναγεννημένου ιμπεριαλισμού, ο οποίος βρίσκει μια κατάλληλη δικαιολογία για την θέσπιση για ένα ιδιαίτερο καθεστώς κατάστασης εξαίρεσης.

Σε αυτή την συνθήκη, όπως διαβάζουμε αναλυτικά στο βιβλίο συμβάλουν οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας, αφού καλούνται να εφαρμόσουν θεωρίες και πρακτικές της ψυχολογίας οι οποίες έχουν ως αξίες & θεωρίες είναι αυτές τις οποίες η Δύση προσπαθεί να επιβάλει και όχι κατ’ ανάγκην οικουμενικές. Αν ήταν οικουμενικές, θα έπρεπε να επαναδιατυπωθούν με διαφορετικούς όρους.
Η Χάνα Άρεντ, σε ένα της σχόλιο για τις εκστρατείες για τα δικαιώματα τον 19ο αιώνα, γράφει ότι οι νομικοί και οι φιλάνθρωποι που αγωνίζονταν για τα δικαιώματα των μειονοτήτων «είχαν μια μυστηριώδη ομοιότητα στη γλώσσα και τα επιχειρήματά τους με τις εταιρείες προστασίας των ζώων». Ο homo sacer ζει έξω από την επικράτεια του νόμου, σε ένα limbo, μια μετέωρη ζώνη αδιαφορίας, στο μεταίχμιο ανθρώπου και ζώου, περατού και άπειρου.

Την απαξίωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την ανάδυση της «γυμνής ψυχής» μπορούμε να την δούμε ξεκάθαρα στο νέο υπόδειγμα εγκλεισμού που αποτελούν τα Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης (ΚΥΤ). Εντός τους γίνεται πασιφανές ότι τα δικαιώματα δεν ανήκουν στους ανθρώπους αυτομάτως λόγω της ανθρώπινης ιδιότητας. Αντίθετα, τα δικαιώματα συνιστούν, δημιουργούν τον «πρόσφυγα» και τον κατατάσσουν σε μια γραμμή από τους πλήρεις ανθρώπους, στους λιγότερο ανθρώπους (τους κοινωνικά και πολιτικά περιθωριοποιημένους) και τέλος στους ιερούς ανθρώπους, η ύπαρξη των οποίων, στο κατώφλι ανθρώπου και τέρατος ή θεού, επιτρέπει τη διατήρηση της καθημερινής ρουτινιάρικης ζωής όλων μας.

Η ζωή στα ΚΥΤ δεν δίνει καμία προνομιακή θέση στην αλυσίδα του Όντος. Η απλή βιολογική ύπαρξη αποκτά σημασία μόνο αν γίνει βίος, βιογραφημένη αφήγηση, αν οι άλλοι την αναγνωρίσουν και τη σεβαστούν. Ο ιερός άνθρωπος είναι γυμνή ζωή, μια ζωή χωρίς νόημα ή σκοπό. Κι όμως, αυτή η γυμνή ζωή είναι ο άξονας και το κατώφλι της πολιτικής, μια αδιαφοροποίητη ζώνη, στην οποία o βίος και η εγκαταλειμμένη ζωή συγκροτούν η μία την άλλη μέσω του αμοιβαίου αποκλεισμού και συμπερίληψης. Βίος και ζωή έχουν συνενωθεί στη ψυχοπολιτική εξουσία. Η φυσική ζωή έχει γίνει στρατηγικός στόχος των μηχανισμών και των υπολογισμών της εξουσίας και σε αυτήν την κυριαρχία οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας καλούνται παίξουν σημαντικό και σωφρονιστικό ρόλο.

Η ψυχολογία και η εφαρμογή της γίνεται εργαλείο της κοινωνίας του ελέγχου. Έτσι οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας που δουλεύουν στα ΚΥΤ αντί να βοηθήσουν στη χειραφέτηση και την προστασία των ανθρώπων, αποτελούν γρανάζια στα νέα όργανα εξουσίας των ΜΚΟ, και χρησιμοποιούνται με στόχο την πειθάρχηση, τον αποκλεισμό και την κυριαρχία. Κάθε σύστημα κοινωνικής τάξης εδραιώνεται και διαιωνίζεται με την απόρριψη, τη φίμωση και την απαγόρευση των «άλλων», χαρακτηρίζοντάς τους τρελούς, ξένους, «ανώμαλους», ιερούς ανθρώπους ή δίνοντας δικαιώματα που μας εγγράφουν στις κυρίαρχες κοινωνικές συμπεριφορές. Οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας συμμετέχουν σε αυτόν τον κυρίαρχο διακανονισμό.

Η εξουσία, σε στενή συνεργασία με τις ΜΚΟ ασκεί πλέον επί του σώματος και των ζωτικών λειτουργιών των «ωφελουμένων» προσφύγων. Η πειθάρχηση και ο έλεγχος της συμπεριφοράς εξαπλώνεται παντού: οι επικοινωνίες, η ολική επιτήρηση με κάμερες κλειστού κυκλώματος, οι λεπτομερείς προσωπικές πληροφορίες που μαζεύονται για ταυτοποίηση, τα διαβατήρια, αποτελούν, όλα μαζί, μια νέα μορφή εξουσίας που έχει απλώσει τον έλεγχό της σε ολόκληρη τη ζωή τους. Ο μόνος τρόπος εξόδου από τη ζώνη λίμπο, μεταξύ ζωής και βίου, ο μόνος τρόπος για να ξαναγίνουν υποκείμενα από «λαθραίοι» είναι η άσκηση ελευθερίας. Και αυτήν τους την αρνούνται.

Η ουσία του ανθρώπου είναι ότι δεν έχει ουσία, η φύση του είναι η ικανότητά του να απομακρύνεται από τους φυσικούς ή τους κοινωνικούς κώδικες (την «πρώτη» και «δεύτερη φύση»), να αρχίζει εκ του μηδενός ξανά και ξανά. Η ανθρώπινη ιδιότητα εδρεύει στην ελευθερία, πράγμα που σημαίνει ότι ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να επιλέγει το κάλλιστο και το χείριστο που, όπως μας έμαθε ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, είναι δίπλα το ένα στο άλλο. Αλλά στα κέντρα κράτησης η επιλογή είναι μόνο το χείριστο, από το φαγητό έως λοιπές ψυχοκοινωνικές υπηρεσίες.

Το προσφυγικό ζήτημα είναι ο βαθμός μηδέν της ανθρωπότητας. Η διαμαρτυρία ενάντια στη απάνθρωπη μεταχείρισή τους, η απαίτηση να ακουστούν και να αναγνωριστούν, έστω και στο ελάχιστο, ακόμα κι αν πρέπει να πεθάνουν γι’ αυτό, είναι μια πραγματικότητα που οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας αποτυγχάνουν να διαχειριστούν. Εγκλωβισμένοι στην εργασιακή επισφάλεια που επιβάλουν οι ΜΚΟ στην ουσία αποδέχονται την θέση του «επιστήμονα δούλου». Στη διαλεκτική αφέντη και δούλου που παρουσιάζει ο Χέγκελ στη Φαινομενολογία του πνεύματος, ο αφέντης κατακτά τη θέση του φτάνοντας μέχρι το τέρμα στον αγώνα του για αναγνώριση, πρόθυμος ακόμα και να πεθάνει. Αντίθετα, ο δούλος, που φοβάται για τη ζωή του, συνθηκολογεί και αποδέχεται την υποτέλειά του.

Αν οι πρόσφυγες (ο αριθμός περιλαμβάνει σήμερα ένα καθόλου αμελητέο τμήμα της ανθρωπότητας) διαρρηγνύουν έμπρακτα τη συνέχεια μεταξύ κράτους και πολίτη, μεταξύ γέννησης (ιθαγένειας) και εθνικότητας, θέτουν σε κρίση το αρχέγονο επινόημα της νεωτερικής κυριαρχίας. Σε κάθε περίπτωση, όμως, το ουσιαστικό είναι ότι κάθε φορά που οι πρόσφυγες δεν αντιπροσωπεύουν μεμονωμένες ατομικές περιπτώσεις, αλλά, όπως συμβαίνει πλέον με όλο και μεγαλύτερη συχνότητα, ένα μαζικό φαινόμενο, τόσο οι ΜΚΟ όσο και τα μεμονωμένα κράτη, παρ' όλες τις επίσημες βαρύγδουπες επικλήσεις των «ιερών και αναπαλλοτρίωτων» δικαιωμάτων του ανθρώπου, αποδεικνύονται ολωσδιόλου ανίκανοι όχι μόνο να επιλύσουν το πρόβλημα, αλλά ακόμη και να το αντιμετωπίσουν απλώς με τον προσήκοντα τρόπο.

Ο διαχωρισμός μεταξύ ανθρωπιστικού και πολιτικού, τον οποίο βιώνουμε σήμερα, αποτελεί το έσχατο στάδιο της ρήξης μεταξύ δικαιωμάτων του ανθρώπου και δικαιωμάτων του πολίτη. Σε αυτό οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας με τον κονφορμισμό τους υπέκυψαν στην επιστημονικίζουσα εθελοδουλεία τους.

Όπως προτάσει ο Αγκάμπεν σαν φάρος μες το σκοτάδι: «Μια μέρα η ανθρωπότητα θα παίξει με το δίκαιο όπως τα παιδιά παίζουν με τα άχρηστα αντικείμενα, όχι για να τους ξαναδώσουν την κανονική τους χρήση, αλλά για να τα απελευθερώσουν οριστικά από αυτή.» Η αλληλεγγύη ως δικαιοσύνη είναι ακηδεμόνευτη και υπάρχει ως μια κατάσταση του κόσμου στην οποία παρουσιάζεται ως ένα αγαθό που επ' ουδενί δεν μπορεί να ιδιοποιηθεί ή να νομικοποιήθει» από το κράτος και θεσμούς όπως οι ΜΚΟ. Όλοι οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας πρέπει να κατανοήσουν, αλλιώς είναι συνεργοί στην βαρβαρότητα ότι αν πρέπει να επιλέξουμε ανάμεσα στην έννομη τάξη των ΚΥΤ και στη ζωή των ανθρώπων μέσα σε αυτά , τότε σίγουρα δεν θα επιλέξουμε ποτέ το πρώτο εις βάρος του δεύτερου.

Στη σημερινή εποχή (όπως υπονοεί και η επισήμανση του Peter Medawar, κατά τον οποίο «στη βιολογία, οι αντιπαραθέσεις σχετικά με το νόημα των λέξεων "ζωή" και "θάνατος" είναι δείκτης μιας συζήτησης χαμηλού επιπέδου») ζωή και θάνατος δεν αποτελούν κυριολεκτικώς επιστημονικές έννοιες, αλλά πολιτικές έννοιες, που, ως τέτοιες, αποκτούν ένα ακριβές νόημα μόνο διαμέσου μιας απόφασης. Τα «οδυνηρώς και ακαταπαύστως μετατιθέμενα σύνορα», για τα οποία έκαναν λόγο ο Mollaret και ο Goulon, είναι σύνορα κινητά, δηλαδή μεταβλητά, γιατί είναι σύνορα βίοπολιτικά, και το γεγονός ότι σήμερα βρίσκεται σε εξέλιξη μια ευρεία διαδικασία, όπου το διακύβευμα είναι ακριβώς ο επαναπροσδιορισμός τους, καταδεικνύει ότι η άσκηση της κυρίαρχης εξουσίας περνά περισσότερο από κάθε άλλη στιγμή μέσα από αυτά και, για άλλη μια φορά, διατρέχει τις ιατρικές και βιολογικές επιστήμες. Το ίδιο ισχύει και για το πεδίο της ψυχολογίας ειδικά και των υπηρεσιών ψυχικής υγείας γενικότερα.

Σε ένα ευφυές άρθρο του, ο Willard Gaylin επικαλέστηκε το φάσμα σωμάτων -που ο ίδιος αποκαλεί neomorts (νέονεκροι) τα οποία θα είχαν το νομικό καθεστώς των πτωμάτων, αλλά θα μπορούσαν να διατηρήσουν, ενόψει ενδεχόμενων μεταμοσχεύσεων, κάποια χαρακτηριστικά της ζωής: «θα ήταν ζεστά, παλλόμενα και διουρούντα»." Σε ένα αντίθετο πεδίο, ένας θιασώτης του εγκεφαλικού θανάτου χαρακτήρισε ως έναν faux vivanf (ψευδοζωντανό) το σώμα που διατηρείται ζωντανό με τεχνητά μέσα, υποστηρίζοντας ότι είναι θεμιτή οποιαδήποτε παρέμβαση πάνω του δίχως καμία επιφύλαξη." Αυτή η συνθήκη είναι υπαρκτή στην γυμνή ζωή – γυμνή ψυχή των «ωφελούμενων» που διαμένουν υποχρεωτικά για μήνες ή και χρόνια χωρίς καμία προοπτική στα Κέντρα Υποδοχής & Ταυτοποίησης.

Η νοσοκομειακή αίθουσα ανάνηψης (στην περίπτωση μας οι ψυχοκοινωνικές υπηρεσίες, οι ψυχολογικές συνεδρίες και οι παραπομπές στον ψυχίατρο εντός των ΚΥΤ) -όπου ταλαντεύονται μεταξύ ζωής και θανάτου -ο πρόσφυγας- ως άλλος neomort, το πρόσωπο που βρίσκεται σε αυπερβαθέν κώμα» και ο faux vivant- οροθετεί έναν χώρο εξαίρεσης όπου προβάλλει σε καθαρή μορφή μια γυμνή ψυχή για πρώτη φορά πλήρως ελεγχόμενη από τον άνθρωπο και την τεχνολογία του. Και επειδή ακριβώς πρόκειται όχι για ένα φυσικό σώμα, αλλά για μια ακραία ενσάρκωση του homo sacer (ορισμένοι έφτασαν στο σημείο να αποκαλέσουν το πρόσωπο που βρίσκεται σε «υπερβαθέν κώμα» ως «μια ενδιάμεση ύπαρξη μεταξύ του ανθρώπου και του ζώου»), το διακύβευμα είναι, για ακόμη μια φορά, ο ορισμός μιας ζωής η οποία μπορεί να αφαιρεθεί δίχως να διαπραχθεί ανθρωποκτονία (και η οποία, όπως ο homo sacer, είναι «άθυτη», με την έννοια ότι δεν θα μπορούσε προφανώς να θανατωθεί συνεπεία μιας θανατικής ποινής).

Παρ' όλα αυτά οι μικρο-αντιστάσεις σε αυτό το καθεστώς δεν λείπουν και πρέπει να ενδυναμώνονται κατά την άποψη μου. Το βιβλίο τελειώνει με την παρουσίαση μιας τέτοιας περίπτωσης μικρο-αντίστασης. Οι συγγραφείς του αφιερώνουν το βιβλίο σε αυτόν που αντιστάθηκε και όλους σαν αυτόν. Με τον ίδιο τρόπο θα κλείσω το κείμενο αυτό. Διότι αν υπάρχει ένα «φυσικό» δικαίωμα, είναι το δικαίωμα στην αντίσταση, αυτό που μας κάνει ελεύθερους.

Αργύρης Αργυριάδης, MD-PhD

Βιβλιογραφία:
Αντιεξουσιαστική Εφημερίδα Βαβυλωνία, #5 Μάρτιος 2004, σελ 18.