user preferences

Προυντόν, Μαρξ και Αναρχική Κοινωνική Ανάλυση

category Διεθνή | Αναρχικό κίνημα | Γνώμη / Ανάλυση author Thursday January 02, 2014 08:11author by Dmitri (republishing) - MACG (personal capacity) Report this post to the editors

Μέρος Β'

Ένα κεφάλαιο από το βιβλίο «Μαύρη Φλόγα», το οποίο έχει γραφτεί από τους Νοτιοαφρικάνους συντρόφους Lucien van der Walt και Michael Schmidt. Πρόκειται για μια πολύ σημαντική εργασία που απαντά τόσο σε ζητήματα του παρελθόντος όσο και σε ζητήματα του σήμερα και δίνει μια παραπέρα προοπτική εξέλιξης της αναρχικής σκέψης και δράσης. Έχει δημοσιευτεί και ένα πρώτο μέρος του βιβλίου και βρίσκεται εδώ: http://eleftheriakos.gr/node/566 και εδώ: https://gutneffntqonah7l.
460_0___30_0_0_0_0_0_5423_popup_1.jpg

Η Ιστορία, η Πρόοδος και το Κράτος

Από την επισήμανση του Κροπότκιν ότι μέτρο της προόδου είναι η ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών, μπορεί να προκύψει μια διαφορετική αντίληψη γι' αυτό που κοινώς αποκαλείται «ανάπτυξη». Για τους φιλελεύθερους οικονομολόγους η ανάπτυξη συνίσταται στη δημιουργία ενός ανταγωνιστικού συστήματος αγοράς. Για τους εθνικιστές οικονομολόγους η ανάπτυξη συνίσταται στη δημιουργία μιας ισχυρής εθνικής οικονομίας, με κόστος ακόμα και το επίπεδο ζωής του λαού και τα εργατικά δικαιώματα. Αντίθετα, για τον Κροπότκιν, η ανάπτυξη έχει να κάνει με την εξέλιξη της δυνατότητας της κοινωνίας να ικανοποιεί τις ανθρώπινες ανάγκες και να εξασφαλίζει την ατομική ελευθερία και ολοκλήρωση. Αυτό δεν μπορεί να το αναλάβει ούτε η ελεύθερη αγορά ούτε η κρατική εξουσία.

Με αυτούς τους όρους, ο καπιταλισμός δεν αποτελεί κατ' ανάγκη μια ανεπτυγμένη μορφή κοινωνίας· ίσως να είναι και λιγότερο ανεπτυγμένος από τις εξισωτικές πρωτόγονες κοινωνίες. Η επίτευξη μιας ισχυρής βιομηχανικής βάσης δεν λέει τίποτα από μόνη της. Πράγματι, αν δεν ωφελεί άμεσα την πλειοψηφία του λαού, αυξάνοντας την ατομική ελευθερία και τη δυνατότητα ικανοποίησης των αναγκών του, μπορεί ακόμη και να αποτελεί βήμα προς τα πίσω. Δεδομένου του ταξικού χαρακτήρα του καπιταλισμού, η ανάδυση νέων βιομηχανοποιημένων χωρών σημαίνει στην πραγματικότητα την ανάδυση ισχυρών νέων εξουσιαστικών τάξεων· αυτό δεν αποτελεί κατά κανένα τρόπο απαραίτητο βήμα για την ανθρώπινη χειραφέτηση. Με άλλα λόγια, το γεγονός ότι μια πρώην καταπιεσμένη χώρα μετατρέπεται σε παγκόσμια δύναμη δεν σημαίνει ότι σπάει ο κύκλος της ταξικής εξουσίας αλλά απλώς ότι αναπαράγεται με νέους τρόπους.

Αυτή η αντίληψη για την ιστορική εξέλιξη διαφέρει επίσης από εκείνη του κλασσικού Μαρξισμού, στον οποίο η ιστορική εξέλιξη μετράται μέσω της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, ενώ ο Μαρξ αντιτιθόταν στον καπιταλισμό, τον έβλεπε παράλληλα σαν αναγκαίο κακό. Σαν ένα στάδιο της ιστορίας το οποίο θέτει τις βάσεις του σοσιαλισμού μέσα από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων στο μέγιστο βαθμό, ενώ ταυτόχρονα γεννά την εργατική τάξη, η οποία μπορεί να ανατρέψει τους καπιταλιστές και να δημιουργήσει μια σοσιαλιστική κοινωνία που θα βασίζεται στην αφθονία που εξασφαλίζεται από μια ανεπτυγμένη οικονομία.

Αυτό είναι ουσιαστικά και το σημείο στο οποίο ο Μαρξ διαφοροποίησε τον επιστημονικό σοσιαλισμό του από τον ουτοπικό σοσιαλισμό αλλά και από τις αντιλήψεις του Μπακούνιν, για τον οποίο ισχυριζόταν ότι «δεν κατανοεί τίποτα σε σχέση με την κοινωνική επανάσταση, μόνο τις πολιτικές τις εκφράσεις· οι οικονομικές συνθήκες δεν έχουν σημασία γι' αυτόν»44. Τα παραπάνω αποτελούν τμήμα μιας συνολικότερης τάσης του Μαρξ προς μία τελεολογική αντίληψη της ιστορίας: η ιστορία εξελίσσεται αμείλικτα μέσα από τη διαρκή ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, οι οποίες παρέχουν τη βάση για την επίτευξη ολοένα και περισσότερο ανεπτυγμένων τρόπων παραγωγής, με αποκορύφωμα τον σοσιαλισμό κι έπειτα τον μαρασμό του κράτους, τον τελικό σκοπό της ιστορίας.

Υπάρχουν αμφισημίας και αντιφάσεις στο έργο του Μαρξ, οι οποίες ερμηνεύονται από «Δύο Μαρξισμούς»: τον «Επιστημονικό Μαρξισμό», που βασίζεται σε μια ντετερμινιστική και τελεολογική προσέγγιση και τον «Κριτικό Μαρξισμό», που προβάλλει τον ανθρώπινο παράγοντα και τη θέλησή του45. Αυτές οι δύο τάσεις συνυπάρχουν άβολα στη σκέψη του Μαρξ αλλά και γενικότερα στον κλασικό Μαρξισμό. Από τη μια, υπάρχει ο Μαρξισμός των ιστορικών σταδίων και του σοσιαλισμού ως νομοτέλειας· από την άλλη, υπάρχει ο Μαρξισμός που αντιλαμβάνεται το επαναστατικό κόμμα – με τις ιδέες του, τις τακτικές του, τη θέλησή του, τους αγώνες του και τη δικτατορία του προλεταριάτου – ως απαραίτητο προγεφύρωμα ανάμεσα στον καπιταλισμό και τον τελικό σκοπό της ιστορίας46.

Πάντως είναι σημαντικό το γεγονός ότι τα πιο βολονταριστικά έργα του Μαρξ – που χρονολογούνται κυρίως από τα μέσα της δεκαετίας του 1840 μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1850 – δεν δημοσιεύτηκαν κατά τη διάρκεια της ζωής του· η δημόσια περσόνα του Μαρξ προωθούσε τον επιστημονικό Μαρξισμό (αν και η πολιτική του στρατηγική περιείχε μεγάλη δόση βολονταρισμού). Από αυτήν την ντετερμινιστική και τελεολογική πλευρά του Μαρξισμού προκύπτει και η απόρριψη των αγροτών από τους Μαρξ και Κάουτσκυ, όπως και η αντίληψη ότι ένα από τα προτερήματα του καπιταλισμού είναι ότι «απέσπασε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού από την ηλιθιότητα της αγροτικής ζωής»47. Από εδώ προκύπτει και η ιδέα ότι οι κοινωνίες πρέπει να περάσουν μέσα από αστικοδημοκρατικές επαναστάσεις προτού φτάσουν στις προλεταριακές.

Αυτός ο ντετερμινισμός οδήγησε τους κλασικούς Μαρξιστές να αντιλαμβάνονται συγκεκριμένα κράτη ως «προοδευτικά», με την έννοια ότι προωθούν τον καπιταλιστικό μετασχηματισμό, και άρα μόνο ορισμένα έθνη ως «ιστορικά». Οι Μαρξ και Ένγκελς έτειναν να αποδίδουν στη Γερμανία το ρόλο του πρωτοπόρου της ανάπτυξης στην Ευρώπη και υποστήριζαν την απελευθέρωση των αποκαλούμενων ιστορικών εθνών, όπως οι Πολωνοί, ενώ παράλληλα απέρριπταν την απελευθέρωση πολλών άλλων, όπως οι Τσέχοι. Η προτίμησή τους για τη Γερμανία αδιαμφισβήτητα υπέκρυπτε έναν «ανορθολογικό εθνικισμό» από μέρους των δύο ανδρών48. Παράλληλα, η τάση τους να υποτιμούν τις περισσότερες σλαβικές εθνότητες πιθανόν να οφείλεται στη ρωσοφοβία τους49. Για παράδειγμα, το 1849, οι Μαρξ και Ένγκελς πάντρεψαν μεταξύ τους τις φιλογερμανικές και αντισλαβικές αντιλήψεις:

Είναι απαράδεκτο να παραχωρηθεί ελευθερία στους Τσέχους γιατί τότε η Ανατολική Γερμανία θα μοιάζει με μια μικρή φρατζόλα ψωμί που τη ροκανίζουν τα ποντίκια. ... Η επανάσταση μπορεί να διασφαλιστεί μόνο μέσω της εφαρμογής μιας αποφασιστικής τρομοκρατίας ενάντια στους Σλάβους που ξεπούλησαν τη δημοκρατία και την επανάσταση για την ελεεινή τους «εθνική απελευθέρωση»50.

Από τη στιγμή που υπάρχουν έθνη και κράτη που θεωρούνται προοδευτικά – ο Ένγκελς μιλούσε ακόμη και για «αντεπαναστατικά έθνη» - δεν μένει πάρα ένα μικρό βήμα από την υποστήριξη της θέσης ότι η πολιτική τής εργατικής τάξης πρέπει να ευθυγραμμιστεί με συγκεκριμένα κράτη51. Αναφερόμενος στον επικείμενο γαλλοπρωσικό πόλεμο του 1870, ο Μαρξ ανέφερε ότι «οι Γάλλοι χρειάζονται ξυλοφόρτωμα»: «Αν οι Πρώσσοι νικήσουν, η συγκεντροποίηση των εξουσιών του κράτους θα βοηθήσει τη συσπείρωση της γερμανικής εργατικής τάξης. Επιπλέον, η γερμανική επικράτηση θα μεταφέρει το κέντρο βάρους του εργατικού κινήματος από τη Γαλλία στη Γερμανία». Η γερμανική επικράτηση «στην παγκόσμια σκηνή θα ήταν ταυτόχρονα η επικράτηση της θεωρίας μας πάνω σ' αυτήν του Προυντόν κ.ά.»52.

Στο ίδιο μήκος κύματος, ο Έγκελς κατηγορούσε τους ηγέτες του γερμανικού σοσιαλισμού ότι δεν κατάφεραν εκείνη την εποχή να στηρίξουν τη χρηματοδότηση του πολέμου στο Ράιχσταγκ (κοινοβούλιο), διότι εφόσον «η εγκαθίδρυση ενός ενωμένου γερμανικού κράτους είναι απαραίτητη για την απόλυτη χειραφέτηση των εργατών, ο πόλεμος πρέπει να στηριχθεί»53. Τα επόμενα χρόνια, ο όρος «πρόοδος» προσδιόριζε τα καθεστώτα του Ανατολικού μπλοκ και τα ποικίλα εθνικιστικά καθεστώτα των λιγότερο βιομηχανοποιημένων χωρών. Ο επίσημη θέση του Μαρξ υπέρ του εργατικού διεθνισμού υποσκελιζόταν διαρκώς από την τάση του να εμπιστεύεται συγκεκριμένα κράτη.

Από αυτή την αντίληψη του καπιταλισμού ως αναγκαίου κακού προέκυπτε και η άποψη του Μαρξ ότι η αποικοιοκρατία είναι σε κάποια σημεία προοδευτική. Αν ο καπιταλισμός είναι απαραίτητος, τότε αυτές οι κοινωνίες που δεν πέρασαν αυθόρμητα στον καπιταλισμό μόνο οφέλη θα μπορούσαν να έχουν από μια εξωτερική κυριαρχία που θα τον εισήγαγε. Ο Μαρξ ισχυριζόταν ότι «η αγγλική επέμβαση» στην Ινδία «παρήγαγε τη σπουδαιότερη και, για να πούμε την αλήθεια, τη μοναδική κοινωνική επανάσταση που ακούστηκε ποτέ στην Ασία». Έτσι, «όποια κι αν είναι τα εγκλήματα της Αγγλίας, αυτή αποτέλεσε το ασυνείδητο εργαλείο της ιστορίας για την επίτευξη της επανάστασης»54. Όπως στην περίπτωση των Γερμανών και των Σλάβων, ο ντετερμινισμός του Μαρξ έκρυβε ένα σύνολο προκαταλήψεων που ήθελε τους ασιατικούς λαούς στάσιμους και ανιστορικούς55. Κατά τον ίδιο τρόπο, ο Ένγκελς διακήρυττε ότι η αποικιοποίηση της Αλγερίας ήταν ένα «ευχάριστο γεγονός για την πρόοδο του πολιτισμού» και ότι οι αποικίες «που κατοικούνται από ιθαγενείς πληθυσμούς ... πρέπει να καταληφθούν» από το προλεταριάτο της Δύσης κατά την επανάσταση κι έπειτα «να οδηγηθούν το συντομότερο δυνατόν στην ανεξαρτησία»56.

Η Εργατική και Σοσιαλιστική Διεθνής στήριξε αντιαποικιοκρατικά ψηφίσματα στα συνέδριά της το 1900, το 1904 και το 190757. Αυτό βασιζόταν κυρίως σε ανθρωπιστικές ανησυχίες για την αποικιοκρατική καταπίεση. Επίσης αντανακλούσε μια διαφοροποίηση στις εκτιμήσεις πάνω στην αποικιοκρατία, η οποία θεωρούταν από όλο και περισσότερους πως έχει πολύ μικρή συνεισφορά στην προώθηση της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Η Κομιντέρν οδήγησε αυτές τις εκτιμήσεις στα λογικά τους συμπεράσματα: ο ιμπεριαλισμός γίνεται πλέον αντιληπτός ως μείζον εμπόδιο στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Σύμφωνα με τον Λένιν, ο ιμπεριαλισμός δεν έπαιζε πλέον προοδευτικό ρόλο στην προώθηση της καπιταλιστικής ανάπτυξης58. Οι αστικοδημοκρατικές επαναστάσεις του αποικιοκρατικού και ημιαποικιοκρατικού κόσμου ήταν συνεπώς αναγκαστικά αντιιμπεριαλιστικές και πρέπει να αγωνίζονται ταυτόχρονα ενάντια στην ντόπια οπισθοδρομικότητα και την ξένη κυριαρχία.

Η βασική θέση της Κομιντέρν στα εθνικά και αποικιοκρατικά ζητήματα συμβούλευε τους Κομμουνιστές των χωρών αυτών να στηρίξουν τα «επαναστατικά απελευθερωτικά κινήματα» που θέλουν να έρθουν σε ρήξη με τον ιμπεριαλισμό, υπογραμμίζοντας ότι εκεί που ο καπιταλισμός δεν ήταν «πλήρως ανεπτυγμένος», ο αγώνας διεξάγεται κυρίως ενάντια στη φεουδαρχία και τον ιμπεριαλισμό59. Ομοίως, η θέση της Κομιντέρν για το Ανατολικό Ζήτημα προέτασσε «την πλέον ριζοσπαστική λύση των ζητημάτων της αστικοδημοκρατικής επανάστασης, οι οποία στοχεύει στην κατάκτηση της πολιτικής ανεξαρτησίας»60. Στο πλαίσιο αυτό, η αστικοδημοκρατική επανάσταση είναι ταυτόχρονα και εθνική δημοκρατική επανάσταση, καθώς έχει αντιιμπεριαλιστικό περιεχόμενο.

Μέχρι το 1928 οι ιδέες αυτές είχαν σχηματοποιηθεί με σαφήνεια στη θεωρία των δύο σταδίων, η οποία από τότε κυριάρχησε στα Κομμουνιστικά κόμματα των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών. Το ζήτημα της αστικοδημοκρατικής επανάστασης θεωρήθηκε τόσο σημαντικό ώστε οι Λένιν και Μάο υποστήριζαν πως η επανάσταση αυτή πρέπει να έχει επικεφαλής το Κομμουνιστικό Κόμμα όπου αυτό είναι απαραίτητο61. Μια «αστική επανάσταση εκφράζει τις ανάγκες της καπιταλιστικής ανάπτυξης» και είναι «στο μέγιστο βαθμό συμφέρουσα για το προλεταριάτο»62.

Σύμφωνα με τον Μάο, «οι κυρίαρχοι στόχοι σε αυτό το στάδιο της επανάστασης» δεν ήταν ο καπιταλισμός ή οι καπιταλιστές ως τέτοιοι, αλλά «ο ιμπεριαλισμός και η φεουδαρχία, η αστική τάξη των ιμπεριαλιστικών χωρών και η τάξη των γαιοκτημόνων της δικής μας χώρας», όπως και «οι αντιδραστικοί αστοί που συντάσσονται με τις ιμπεριαλιστικές και φεουδαρχικές δυνάμεις»63. Τα βασικά ζητήματα ήταν «η εθνική επανάσταση για την ανατροπή του ιμπεριαλισμού» και «η δημοκρατική επανάσταση για την ανατροπή της φεουδαρχικής καταπίεσης των γαιοκτημόνων» μέσα από μία συμμαχία τεσσάρων τάξεων – των εργατών, των αγροτών, των μικροαστών και των ντόπιων αστών – υπό την ηγεσία του Κ.Κ.Κ.: «Η σημερινή μας πολιτική αποβλέπει στον περιορισμό του καπιταλισμού, όχι στην εξάλειψή του»64. Αυτό ακολουθήθηκε, κατά τη δεκαετία του 1950, από την περίοδο του «χτισίματος του σοσιαλισμού» ή της «σοσιαλιστικής οικοδόμησης», που βασιζόταν κυρίως στην επέκταση του κρατικού ελέγχου των αγροτών προκειμένου να παράξουν υπεραξία η οποία θα χρηματοδοτούσε την εκβιομηχάνιση65.

Πολλοί αναρχικοί και συνδικαλιστές ήταν φανερά δύσπιστοι απέναντι στη ντετερμινιστική θεωρία του Μαρξ για την ιστορία. Όπως είδαμε και νωρίτερα, αυτό σε ένα επίπεδο αντανακλούσε τα διαφορετικά σημεία αναφοράς που υπήρχαν σχετικά με την αντίληψη της προόδου και της ανάπτυξης. Σε ένα άλλο επίπεδο, η ευρύτερη αναρχική παράδοση έβλεπε με δυσαρέσκεια την αντίληψη του Μαρξ ότι ιστορία κινείται γραμμικά προς ένα καλύτερο μέλλον. Αμφότεροι οι Μπακούνιν και Κροπότκιν είχαν αρκετά ίχνη τελεολογικής σκέψης, όμως προωθούσαν ένα πιο ανοιχτό, βολονταριστικό και ανθρωπιστικό μοντέλο της ιστορίας. Σύμφωνα με τον Μπακούνιν, η θέση του Μαρξ τον οδήγησε στην αντίληψη ότι η ήττα των αγροτικών εξεγέρσεων της φεουδαρχικής Ευρώπης ήταν εν γένει προωθητική για την υπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης. Αν «οι αγρότες είναι οι φυσικοί εκπρόσωποι της αντίδρασης» και το «σύγχρονο, μιλιταριστικό, γραφειοκρατικό κράτος» που αναδύθηκε από αυτές τις ήττες βοηθούσε την «αργή, αλλά πάντοτε προοδευτική» κίνηση της ιστορίας, το συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι ο «ο θρίαμβος του συγκεντρωτικού, δεσποτικού κράτους» ήταν «απαραίτητη προϋπόθεση για την επικείμενη Κοινωνική Επανάσταση»66.

Αυτό οδήγησε, σύμφωνα με τις αντιλήψεις του Μπακούνιν, στην υποστήριξη της ήττας λαϊκών κινημάτων και την επέκταση μιας εχθρικής κρατικής εξουσίας. Το αποτέλεσμα ήταν η «απόλυτη λατρεία του κράτους» που οδήγησε τον Μαρξ στην επιδοκιμασία ορισμένων από τις πλέον αποτρόπαιες των εξουσιαστικών τάξεων. Αυτός το τρόπος σκέψης οδήγησε σε μία εθνικιστική ατζέντα: η υποστήριξη της ανερχόμενης Γερμανία από τον Μαρξ, ανεξάρτητα από το σκεπτικό του, τον κατέστησε ντε φάκτο «Γερμανό πατριώτη», που επιζητούσε πάνω απ' όλα τη δόξα και την ισχύ του γερμανικού κράτους, έναν «Βίσμαρκ του σοσιαλισμού»67. Αντίθετα με τον Μαρξ, ο Μπακούνιν και ο Κροπότκιν απέρριπταν όλα τα κράτη – όχι μόνο τα σύγχρονα καπιταλιστικά – ως εμπόδια για την απελευθέρωση των λαϊκών τάξεων.

Με μεγάλο σκεπτικισμό αντιμετωπίστηκε επίσης ο ισχυρισμός του επιστημονικού μαρξισμού ότι κατανοεί με ιδιαίτερο τρόπο την ιστορία, όπως και η γραμμική θεώρησή τής. Η αντίληψη του Μαρξ τον οδήγησε, σύμφωνα με τον Μπακούνιν, να αντιμετωπίζει τις φρικαλεότητες του παρελθόντος σαν αναγκαία κακά, όχι σαν απλώς κακά, και να υποθέτει ότι κάθε ιστορικό γεγονός είναι αναγκαίο για την υπόθεση της απόλυτης χειραφέτησης και άρα προοδευτικό. Αυτό τον εμπόδιζε να δει ότι ιστορία δεν κινείται μόνο προς τα μπροστά· συχνά κινείται και προς τα πίσω ή πλαγίως. Είναι γεμάτη δυστυχίες και τραγωδίες. Ακόμα και οι παραγωγικές δυνάμεις δεν αναπτύσσονται αναπόφευκτα στην πορεία του χρόνου. Όπως ακριβώς «η αναγκαιότητα του θανάτου κάποιου όταν αυτός δαγκώνεται από λυσσασμένο σκυλί» είναι αναπόφευκτη αλλά καθόλου επιθυμητή, έτσι και πολλά γεγονότα της ιστορίας ήταν αναπόφευκτα αλλά πρέπει σε κάθε περίπτωση να καταδικάζονται «μ' όλη την ενεργητικότητα που διαθέτουμε για το συμφέρον της κοινωνικής κι ατομικής μας ηθικής»68.

Ο Κροπότκιν υποστήριζε ότι η τελεολογική αντίληψη της ιστορίας από τον Μαρξισμό βασιζόταν σε μεταφυσικές ιδέες που δεν είχαν ορθολογική βάση. Οι Μαρξιστές απέτυχαν να «απελευθερωθούν από τις μεταφυσικές φαντασιώσεις του παρελθόντος». Ο Κροπότκιν επέμενε ότι «η κοινωνική ζωή είναι ασύγκριτα πιο πολύπλοκη και ασύγκριτα πιο ενδιαφέρουσα στην ουσία της» απ' ό,τι «θα καθοδηγούμασταν να πιστεύαμε αν την κρίναμε με μεταφυσικές φόρμουλες». Πίστευε πως είναι δυνατόν να αναπτυχθεί μία μοναδική, συνολική θεωρία της κοινωνίας, αλλά προσέθετε ότι αυτό πρέπει να γίνει μέσα από «την φυσική-επιστημονική μέθοδο, τη μέθοδο της απαγωγής και της επαγωγής», με τον έλεγχο των υποθέσεων να γίνεται από τις αποδείξεις και τη λογική69.

Σύμφωνα με τον Ρόκερ, ο Μαρξ παρέμενε επηρεασμένος από φιλοσοφίες όπως αυτή του Γκέοργκ Βίλχελμ Φρίντριχ Χέγκελ, ο οποίος θεωρούσε πως «όλα τα κοινωνικά φαινόμενα πρέπει να εκλαμβάνονται ως ντετερμινιστική εκδήλωση μίας φύσει αναγκαίας πορείας». Ωστόσο, ενώ είναι δυνατόν να ανακαλυφθούν άτεγκτοι νόμοι για τον φυσικό κόσμο που να εφαρμόζονται με «σιδερένια νομοτέλεια», η κοινωνία είναι πολύ πιο περίπλοκη κι απρόβλεπτη και η κατεύθυνση της αλλαγής είναι απροσδιόριστη, όντας προϊόν μιας απίστευτης ποικιλίας κινήτρων κι αποφάσεων. Οι ιστορικοί «νόμοι» του Μαρξ είναι ένα σύστημα «πολιτικής και κοινωνικής αστρολογίας», του οποίου η προβλεπτική ισχύς «δεν έχει μεγαλύτερη αξία από τον ισχυρισμό εκείνων των πονηρών γυναικών που καμώνονται πως είναι ικανές να διαβάζουν τη μοίρα των ανθρώπων στα φλιτζάνια και στις ανθρώπινες παλάμες»70.

Αν και ο ίδιος ο αναρχισμός αποτελεί παράγωγο του καπιταλιστικού κόσμου και της εργατικής τάξης που αυτός δημιούργησε, πολλοί αναρχικοί και συνδικαλιστές απέρριψαν την αντίληψη ότι ο καπιταλισμός οδηγεί νομοτελειακά στον σοσιαλισμό. Αυτό εν μέρει αποτελεί μια κριτική στην οπτική του Μαρξ για την ανάπτυξη του καπιταλισμού. Ο Ρόκερ, για παράδειγμα, αμφισβητούσε τη θεωρία του Μαρξ περί αναπόφευκτης συγκεκτροποίησης του κεφαλαίου71. Ο Μαλατέστα επεσήμανε ότι οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις αποτελούν χαρακτηριστικό και όχι παροδικό στοιχείο του καπιταλισμού, συνιστούν ένα υπολογίσιμο τμήμα της οικονομίας και μάλιστα αυξάνονται αριθμητικά παράλληλα με την ανάπτυξη των μεγάλων συγκεντρωτικών επιχειρήσεων72. Προσέθετε ότι η εργατική τάξη δεν ενοποιείται αναγκαστικά ως τέτοια μέσω της επέκτασης του καπιταλισμού· εξακολουθεί να έχει μεγάλες εσωτερικές διαφοροποιήσεις και συχνά οι ίδιοι οι εργάτες παγιώνουν τις διαφορές αυτές στο εσωτερικό των γραμμών τους73.

Το ζήτημα αυτό προχώρησε πέρα από την απλή εμπειρική κριτική σε θέματα στρατηγικής. Ο Μπέργκμαν, για παράδειγμα, επέμενε ότι το να υποστηρίζει κανείς πως ο καπιταλισμός θα αντικατασταθεί αναπόφευκτα από τον σοσιαλισμό αποτελεί πλάνη: «Αν η χειραφέτηση των εργατών είναι “ιστορική αποστολή”, τότε θα φροντίσει γι' αυτήν η ιστορία ανεξάρτητα από το τι μπορεί να σκεφτόμαστε, να αισθανόμαστε ή να κάνουμε εμείς. Αυτή η στάση καθιστά ανώφελη και περιττή την προσπάθεια των ανθρώπων γιατί “ό,τι πρέπει να γίνει, θα γίνει οπωσδήποτε”. Μια τέτοια μυθολογική αντίληψη καταστρέφει κάθε πρωτοβουλία.»74

Στην ίδια λογική κινήθηκε και ο Μαλατέστα, σύμφωνα με τον οποίο αυτό που θα ενώσει τις λαϊκές τάξεις δεν είναι η πορεία της ιστορίας, αλλά η πολιτική δουλειά των επαναστατών75. Για τον Ρόκερ, η αναγνώριση του κεντρικού χαρακτήρα της ανθρώπινης επιλογής και θέλησης αποτελεί τη βάση μιας πραγματικά επαναστατικής θεωρίας της ιστορίας. Αν ο λαός μπορεί να αλλάξει τον κόσμο με «το ανθρώπινο χέρι και το ανθρώπινο μυαλό», τότε οι λαϊκές τάξεις προετοιμάζουν το «δρόμο προς την αναμόρφωση της κοινωνικής ζωής»76. Για τον σκοπό αυτό απαραίτητη είναι «η νέα πίστη» για την οποία μιλούσε ο Μπακούνιν. Σύμφωνα με τον Μπέργκμαν:

Δεν υπάρχει καμιά δύναμη έξω απ' τον άνθρωπο που να μπορεί να τον απελευθερώσει, ούτε και κανένας για να του αναθέσει οποιαδήποτε «αποστολή». ... Η χειραφέτηση του προλεταριάτου δεν είναι «αποστολή» αλλά συμφέρον. ... Αν δεν την επιδιώξει συνειδητά κι ενεργητικά η εργατική τάξη, δεν θα πραγματοποιηθεί ποτέ.77

Χωρίς αυτήν τη νέα συνείδηση, ακόμα και μια τρομερή κρίση του καπιταλισμού δεν θα τον αντικαταστήσει αναγκαστικά με τον σοσιαλισμό· το πιθανότερο είναι να οδηγήσει σε μια οικονομική αναδιάρθρωση στην οποία οι λαϊκές τάξεις έχουν συντριβεί, σε έναν ολοκληρωτικό κρατικό καπιταλισμό78. Το τι θα συμβεί εξαρτάται τελικά από τις επιλογές που θα κάνουν οι λαϊκές τάξεις.

Όταν ο Μαρξ αναφερόταν στον Μπακούνιν λέγοντας ότι «οι οικονομικές συνθήκες δεν έχουν σημασία γι' αυτόν», σημείωνε επίσης ότι «η θέληση και όχι οι οικονομικές συνθήκες είναι το θεμέλιο της κοινωνικής του επανάστασης»79. Αν αυτό το τροποποιήσουμε προσθέτοντας ότι ο Μπακούνιν είχε κατά νου τη συνειδητή θέληση που τροφοδοτείται από τη «νέα πίστη», ο Μαρξ είχε απόλυτο δίκιο. Ο Μπακούνιν ήταν ιδιαίτερα σαφής σ' αυτό το ζήτημα: οι αναρχικοί δεν θέλουν μια επανάσταση που «είναι πραγματοποιήσιμη μόνο στο απομακρυσμένο μέλλον» αλλά την «πλήρη και πραγματική χειραφέτηση όλων τον εργατών, όχι σε κάποια αλλά σε όλα τα έθνη, “ανεπτυγμένα” και “υποανάπτυκτα”»80. Το ζήτημα δεν είναι, για παράδειγμα, ο αγώνας ενάντια στους γαιοκτήμονες προκειμένου να διευκολυνθεί η περαιτέρω ανάπτυξη του καπιταλισμού αλλά ο αγώνας ενάντια στους γαιοκτήμονες, όπου αυτό είναι απαραίτητο, και τον καπιταλισμό, όπου αυτό είναι απαραίτητο, με σκοπό την καταστροφή και των δύο· δεν είναι ζήτημα αναμονής του μετασχηματισμού των αγροτών σε προλετάριους αλλά ζήτημα ένωσης των δύο λαϊκών τάξεων στην κατεύθυνση της διεθνούς ταξικής πάλης.

Το στάδιο του καπιταλισμού δεν ήταν αναγκαίο να ολοκληρωθεί· ούτε καν να ξεκινήσει. Ο Μπακούνιν υπογράμμιζε την πιθανότητα να κάνουν την επανάσταση τα ρώσικα αγροτικά χωριά, που ήταν οργανωμένα με την ημιδημοκρατική κοινότητα (μιρ ή ομπστσίνα). Συνεπής για άλλη μια φορά ως προς την έμφαση που έδινε στις ιδέες ως παράγοντες αλλαγής της κοινωνίας, επέμενε ότι το μιρ έπρεπε να αλλάξει αν θέλει να παίξει επαναστατικό ρόλο· έπρεπε να ξεπεράσει το «ντροπιαστικό πατριαρχικό καθεστώς του», την έλλειψη ατομικής ελευθερίας, «την κουλτούρα του τσαρισμού», την απομόνωση από τα άλλα χωριά και την επιρροή των πλούσιων γαιοκτημόνων στο χωριό. Για να συμβεί αυτό έπρεπε «οι πιο διαφωτισμένοι αγρότες» να αναλάβουν ηγετικό ρόλο στην αναδιοργάνωση του μιρ, συνδέοντάς το με την εργατική τάξη κι ενώνοντας τα χωριά μεταξύ τους. Οι ριζοσπάστες διανοούμενοι μπορούσαν επίσης να παίξουν κάποιο ρόλο, αλλά μόνο στην περίπτωση που κατευθύνονταν προς τους ανθρώπους θέλοντας «να μοιραστούν τη ζωή, τη φτώχεια, τους σκοπούς και την απελπισμένη εξέγερση» μαζί τους81.

Η θέση ότι οι αγροτικές κοινοτικές παραδόσεις μπορούν να διευκολύνουν την επανάσταση, αν επαναπροσδιοριστούν με κατάλληλο τρόπο, εμφανίζεται πολύ συχνά στα αναρχικά γραπτά. Αυτό υποστήριζε, για παράδειγμα, ο Φλόρες Μαγόν μελετώντας τις μεξικάνικες αγροτικές κοινότητες. Πιο πρόσφατα εμφανίστηκε στα κείμενα των νιγηριανών αναρχικών82. Ο Φλόρες Μαγόν γεννήθηκε σε μια φτωχή οικογένεια μιγάδων το 1874. Αρχικά ήταν φιλελεύθερος ριζοσπάστης (με τη λατινοαμερικάνικη έννοια του προοδευτικού δημοκράτη) και στόχευε σε πολιτικές μεταρρυθμίσεις83. Συμμετείχε σε φοιτητικές κινητοποιήσεις ενάντια στο δικτάτορα Πορφύριο Ντίας, εξέδωσε την εφημερίδα El Demócrata («Ο Δημοκράτης») κι έπειτα την Regeneración («Αναγέννηση») μαζί με τον αδελφό του, Χεσούς, κι εξορίστηκε στις Η.Π.Α. το 1904. Ίδρυσε Φιλελεύθερο Κόμμα του Μεξικού (P.L.M.), το οποίο οργάνωσε ένοπλες εξεγέρσεις το 1906 και το 1908, σωματεία και απεργίες. Έγινε αναρχικός, μετέτρεψε το P.L.M. σε ένα εν πολλοίς αναρχικό σώμα και συνελήφθη το 1912. Το 1918 καταδικάστηκε σε εικοσαετή φυλάκιση και πέθανε το 1922 στις φυλακές του Λίβενγουορθ, στο Κάνσας.

Οι Κροπότκιν, Μπέργκμαν και Ρόκερ ανέπτυξαν ακόμη ένα επιχείρημα απέναντι στην αναγκαιότητα του σταδίου του καπιταλισμού84. Οι καπιταλισμός δημιουργεί διαρκώς εμπόδια στην πραγμάτωση της ανθρώπινης δημιουργικότητας και παραγωγικότητας μέσα από την αλλοτρίωση της εργασίας, τους χαμηλούς μισθούς, τις εκπαιδευτικές ανισότητες, τη χρήση των νέων τεχνολογιών στην υπηρεσία του κέρδους της μείωσης του εργατικού κόστους, τις οικονομικές κρίσεις και την ανισομερή οικονομική ανάπτυξη στο εσωτερικό των χωρών αλλά και μεταξύ αυτών. Όλα αυτά παραλύουν τη δημιουργικότητα και τις δυνατότητες των λαϊκών τάξεων.

Από την άλλη μεριά, σε μια αναρχική κοινωνία μπορούν να επιτευχθούν μεγάλες εξελίξεις στην τεχνολογία και την επιστημονική γνώση, καθώς η εργασία θα έχει απελευθερωθεί και αναδιαρθρωθεί και θα παρέχεται μια «γενική επιστημονική γνώση» σε όλους, και «ειδικά η εκμάθηση της επιστημονικής σκέψης, οι τρόποι ορθής σκέψης και η ικανότητα να εξάγει κανείς συμπεράσματα από τα γεγονότα και να κάνει περισσότερο ή λιγότερο σωστές νοητικές αφαιρέσεις»85. Όλα αυτά θα περέχουν τις βάσεις για μια χειραφετητική τεχνολογία και μια ευημερούσα κοινωνία, που θα δημιουργηθεί από τις λαϊκές τάξεις αντί να κληροδοτηθεί από τις εξουσιαστικές τάξεις του παλιού κόσμου. Δεν είναι ανάγκη να περιμένουμε από τον καπιταλισμό να δημιουργήσει τις υλικές βάσεις της ελευθερίας· η ελευθερία δημιουργεί τις δικές της υλικές βάσεις.

Συνεχίζεται

This page has not been translated into 中文 yet.

This page can be viewed in
English Italiano Deutsch
© 2005-2024 Anarkismo.net. Unless otherwise stated by the author, all content is free for non-commercial reuse, reprint, and rebroadcast, on the net and elsewhere. Opinions are those of the contributors and are not necessarily endorsed by Anarkismo.net. [ Disclaimer | Privacy ]