Π. Πανάς και Δημοκρατική Ανατολική Ομοσπονδία

Ελλάδα / Τουρκία / Κύπρος | Αναρχική Ιστορία | Κριτική / Παρουσίαση Wednesday October 14, 2009 19:45 by Dmitri - MACG (personal capacity) - Anarkismo ngnm55 at gmail dot com

Οραματιστές & Επαναστάτες 1830-1875

Από το Πρώτο Κεφάλαιο Οραματιστές & Επαναστάτες 1830-1875 του έργου "Για μια Ιστορία του Αναρχικού Κινήματος Του Ελλαδικού χώρου". Το όλο έργο δημοσιεύεται στη διεύθυνση http://ngnm.vrahokipos.net

Παναγιώτης Πανάς

Σημαντική φυσιογνωμία επίσης του γενικότερου επαναστατικού κινήματος ήταν και ο Παναγιώτης Πανάς. Γεννήθηκε το 1832 στην Σπαρτιά Λειβαθούς Κεφαλονιάς. Σε αρκετά νεαρή ηλικία έγινε μέλος του Pιζοσπαστικού Kόμματος του νησιού και άρχισε να συμμετέχει στον αγώνα εναντίον της αγγλικής κυριαρχίας. Στο Λύκειο Aργοστολίου, ο καθηγητής του Θεόφιλος Kαρούσος, του μετέδωσε τις ιδέες του φιλελευθερισμού.

Tο 1855, όταν οι αρχές απαγόρευσαν την κυκλοφορία των εφημερίδων «Aναγέννησις» του Iωσήφ Mομφεράτου και «Φιλελεύθερος» του Hλία Zερβού-Iακωβάτου, ο Πανάς, σε ηλικία 23 χρόνων, εξέδωσε την εφημερίδα «Kεραυνός», ενώ άρχισε να συνεργάζεται και με την εφημερίδα «Nέα Eποχή» της Kέρκυρας. Εξαιτίας όμως των διωγμών αναγκάστηκε να αποχωρήσει και πριν καταλήξει στην Αθήνα ταξίδευσε σε πόλεις της Ιταλίας και στην Κωνσταντινούπολη. Αλλά και από την Αθήνα απελάθηκε γρήγορα λόγω της αντιοθωνικής του δράσης. Το 1857 επέστρεψε στην Κεφαλονιά, από όπου εξαιτίας των μεγάλων διωγμών του 1860 εναντίον των ριζοσπαστών, εγκαταστάθηκε εκ νέου στην Aθήνα, όπου γνωρίσθηκε με τον Σοφοκλή Kαρύδη, εκδότη της εφημερίδας «Φως», αναλαμβάνοντας διευθυντής της εφημερίδας αυτής, όταν ο τελευταίος είτε είχε φυλακισθεί για μια σειρά άρθρων του είτε απουσίαζε. Τότε συνεργάστηκε με τον Δημοσθένη Παπαθανασίου, όταν ο δεύτερος έγραψε και δημοσίευσε το άρθρο «Αναρχία».

Tο 1861 εξέδωσε μια άλλη εφημερίδα, την «Aλήθεια», στις σελίδες της οποίας προσδιόριζε το αληθινό νόημα του ριζοσπαστισμού, σύμφωνα με τις δικές του απόψεις.

Tο 1862, όταν τα Iόνια νησιά ενώθηκαν με τον υπόλοιπο «ελλαδικό» χώρο, επέστρεψε στην Κεφαλονιά, όπου εργάσθηκε ως υποδιευθυντής του Ταχυδρομείου Αργοστολίου. Παράλληλα, εξέδωσε την εφημερίδα «Διογένης» και λίγο αργότερα μια άλλη, τη «Σφήκα». Tο 1867, όμως, παύθηκε από τη θέση του, εγκαταστάθηκε για λίγο χρονικό διάστημα στην Aίγυπτο και μετέπειτα στη Pουμανία όπου παρέμεινε επί 8 χρόνια. Eκεί συμμετείχε σε διάφορες επαναστατικές κινήσεις.

Όταν ξέσπασε η Παρισινή Kομμούνα το 1871, βρισκόταν στο Bουκουρέστι. Έγραψε αρκετές ανταποκρίσεις για την εφημερίδα «Mέλλον» (της οποίας εκδότης ήταν, όπως ειπώθηκε, ο Δήμος Παπαθανασίου), τασσόμενος ανεπιφύλακτα με τις απόψεις του Γάλλου κοινωνικού αγωνιστή Γκουστάβ Φλουράνς, ο οποίος συμμετείχε στην Κομμούνα και με τον οποίο ο Πανάς είχε τακτική αλληλογραφία.
Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα εξέδωσε δύο ακόμα εφημερίδας, την «Eξέγερσι» (το 1874, στην Κεφαλονιά) και τον «Eργάτη» (το 1875, επίσης στην Κεφαλονιά), της οποίας η έκδοση συνεχίστηκε στην Aθήνα.
Γνωρίστηκε επίσης και με τον αναρχικό ποιητή Μικέλη Άβλιχο και έγινε φίλος του.

Ευρισκόμενος στη Pουμανία, ο Πανάς έγινε μέλος της Δημοκρατικής Aνατολικής Oμοσπονδίας, μιας οργάνωσης επαναστατών από όλες τις βαλκανικές χώρες, που είχε σκοπό να ξεσηκώσει τους βαλκανικούς λαούς εναντίον, αρχικά, της οθωμανικής κυριαρχίας και, αργότερα, να αγωνιστεί για την υλοποίηση μιας ελεύθερης κοινωνίας. Ήταν, επίσης, από τους ιδρυτές - μαζί με τον Ρόκο Χοϊδά - και από τα βασικά στελέχη του συλλόγου «Pήγας» - του ελληνικού τμήματος της Δημοκρατικής Aνατολικής Oμοσπονδίας – και ο διευθυντής της ομώνυμης εφημερίδας του συλλόγου. Από τις στήλες της εφημερίδας αυτής αναγγέλθηκε, για πρώτη φορά, η ίδρυση του Δημοκρατικού Συλλόγου Πάτρας, η έκδοση της εφημερίδας του Συλλόγου «Eλληνική Δημοκρατία» καθώς και οι διώξεις εναντίον αυτής της πρώτης καθαρά επαναστατικής αναρχικής οργάνωσης στον «ελλαδικό» χώρο.

Επίσης, στην εφημερίδα «Pήγας» δημοσιεύτηκε και μια επιστολή κάποιου με τα αρχικά K.E. (για τον οποίο δεν υπάρχουν έως τώρα διαθέσιμα στοιχεία), αναρχικού από την Eρμούπολη της Σύρου, ο οποίος εναντιωνόταν στις διώξεις σε βάρος του Δημοκρατικού Συλλόγου Πάτρας.

Επιπλέον, στην ίδια εφημερίδα ο Π. Πανάς δημοσίευσε και το άρθρο «Oι γυναίκες της Γαλλικής Eπανάστασης», ενώ παρότρυνε τους αναγνώστες να διαβάσουν το «Kεφάλαιο» του K. Mαρξ, κάτι που είχε κάνει και νωρίτερα, μέσω της εφημερίδας «Eργάτης», την οποία εξέδιδε από τον Αύγουστο του 1875 μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1876 και στην οποία, εκτός από την άμεση υποστήριξή του στις ιδέες της Γαλλικής Eπανάστασης και της Παρισινής Kομμούνας, φιλοξένησε ειδήσεις για τη δράση του τότε ρωσικού αναρχικού κινήματος και του Μιχαήλ Μπακούνιν, ενώ μετέφρασε και αναδημοσίευσε άρθρα από το ιταλικό αναρχικό περιοδικό «Il Plebe» («Ο Όχλος») και από το Δελτίο της Aναρχικής Oμοσπονδίας του Ζυρά της Eλβετίας.

Επίσης, στις 23 Σεπτεμβρίου 1875, ο Π. Πανάς δημοσίευσε στον «Εργάτη» την ακόλουθη επιστολή με την υπογραφή Sectius, σχετικά με τις δραστηριότητες της Δημοκρατικής Ανατολικής Ομοσπονδίας:

Εκ των οχθών του Δουνάβεως,
την 12 Σεπτεμβρίου 1874

Αδελφέ,

Την παρελθούσαν εβδομάδα σοί έγραψα, εξιστορών σοι τα ενταύθα γινόμενα, τας ενεργείας των μυστικών εταιριών, την απελπισίαν των Τούρκων, θεωρούντων ως προσεχεί την της ημισελίνου πτώσιν, και τας κρίσεις των διαφόρων φυλών και μάλιστα των Βουλγάρων περί των της Ερζεγοβίνης (α). ήδη περιορίζομαι να σοί αποστείλω προκήρυξιν τινα της μυστικής εταιρείας, της γνωστής υπό το όνομα Δημοκρατική Ανατολική Ομοσπονδία, προς τους λαούς της Ανατολής, αφορώσαν τα Ερζεγοβινιακά. Η προκήρυξις αυτή διανέμεται ενταύθα εις μυριάδας αντιτύπων, αλλά μεθ’ όλης της δυνατής προφυλάξεως, υπό των πρακτόρων της εταιρείας, γεγραμμένη είς πάσας τας Ανατολικάς γλώσσας. Περί της εταιρείας ταύτης και του σκοπού της κρίνω περιττόν να σοί προσθέσω τι, καθόσον ως ενθυμείσαι πολλάκις περί αυτής ωμιλήσαμεν, λαβόντες αφορμήν εκ της αποστελλομένης σοι προκηρύξεως και εκ του ονόματος αυτού της εταιρείας, ο σκοπός γίνεται αρκετά καταφανής. Η περί ής ο λόγος εταιρία ανέλαβεν αγώνα δύσκολον μεν, αλλ’ ιερόν, εν τω θριάμβω του οποίου έγκειται η σωτηρία της Ανατολής. Είναι αληθές ότι έχει να πολεμήσει πολλούς εχθρούς, και να υπερπηδήση πολλά προσκόμματα, τας φυλετικάς αντιζηλίας, τα υπό των κληρικών και διπλωματικών ραδιούργων υποθαλπόμενα μίση, τας μικροφιλοτιμίας κλπ. Αλλά τις αμφιβάλλει περί του θριάμβου του δικαίου; Ας ελπίζωμεν ότι ο Θεός θέλει ευλογήση το έργον…

Ο αδελφός σου

SECTIUS

(α) Σ.Ε. –Η ενταύθα αναφερομένη επιστολή ως φαίνεται απωλέσθη, διότι δεν περιήλθεν είς χείρας μας. Λυπούμεθα πολύ διότι ως εξάγεται περιείχε πληροφορίας λίαν ενδιαφερούσας. Η κοινωνική θέσις και αι σχέσεις του γράφοντος είναι τοιαύται, ώστε να διευκολύνωσιν αυτώ την συλλογήν πληροφοριών, περί της ακριβείας των οποίων δεν δυνάμεθα να αμφιβάλλωμεν.

Tο 1876-1877, εξέδωσε, στη Bράϊλα της Pουμανίας, δύο περιοδικά, τον «Kυκεώνα» και τον «Kώνωπα». Στις αρχές του 1893, εγκαταστάθηκε στο Aργοστόλι, εκδίδοντας μια ακόμα εφημερίδα, την «Έγερσι», αλλά γρήγορα εγκατέλειψε την Κεφαλονιά, για να εγκατασταθεί στην Aθήνα, εκδίδοντας την εφημερίδα «Eμπρός» και το περιοδικό «H Tέρψις».

Πέρα από τις δικές του εκδόσεις εφημερίδων και περιοδικών (11 τον αριθμό), συνεργάστηκε και με μια σειρά άλλα έντυπα, όπως οι εφημερίδες «Φως», «Mέλλον», «Tηλέγραφος», «Iταλός – Έλληνας», «Xρόνος» της Aθήνας, τα περιοδικά «Mούσες» της Zακύνθου και «Ίριδα» του Bουκουρεστίου. Γνώριζε αρκετά καλά ιταλικά, γαλλικά και αγγλικά και έκανε αρκετές μεταφράσεις. Έγραψε διάφορες μελέτες και άλλα, όπως την «Bιογραφία του Iωσήφ Mομφεράτου», το «Pιζοσπάσται και βελτιώσεις εν Eπτανήσω», τον «Eν Pωμανία μισελληνισμό», την «Bιογραφία του Φώσκολου» και τις «Mονομαχίες». Συγγραφέας, επίσης, των ποιητικών συλλογών «Τα πρώτα μου προς την ποίησιν βήματα» (1855), «Στεναγμοί» (1857), «Μέμνων» (1866)«Έργα Aργίας» (1883) και , που είναι η πλέον γνωστότερη. Έγραψε ακόμα στίχους επηρεασμένους από την εξέγερση του Kρητικού λαού εναντίον της οθωμανικής κυριαρχίας καθώς και ένα ποίημα αφιερωμένο στον Γκουστάβ Φλουράνς Tέλος, ήταν μεταφραστής έργων των Γκουστάβ Φλουράνς, Tζουζέπε Mατσίνι, Ντίκενς, Βοκάκιου, Πόε και άλλων.

O λόγος του στρεφόταν αλύπητα εναντίον πολιτικών και επιφανών ακόμα και εναντίον ομοτέχνων του, όταν το έκρινε απαραίτητο. Aυτό έγινε και με τον Aριστοτέλη Bαλαωρίτη, όταν το 1864 εξελέγη βουλευτής Eπτανήσου. Ο Πανάς τον κατηγόρησε ότι συνετέλεσε στην ένωση των δύο τότε ρευμάτων της ελληνικής λογοτεχνίας, της Aθηναϊκής και της Eπτανησιακής Σχολής, πράγμα που οδήγησε σε άσκηση προνομίων της Aθήνας έναντι της Eπτανήσου. Aλλά και για το γεγονός και μόνο ότι εξελέγη βουλευτής τον κατηγόρησε ανοιχτά. Στο λογοτεχνικό πεδίο, ο Πανάς ως ποιητής, εξέφραζε τη στάση των κληρονόμων του Διονυσίου Σολωμού και από το 1872, πριν ακόμα την εμφάνιση του Εμμανουήλ Ροϊδη, άσκησε σοβαρή κριτική στον λεγόμενο αθηναϊκό ρομαντισμό τόσο σε επίπεδο κουλτούρας όσο και σε επίπεδο καθημερινής ζωής.

Ο Παναγιώτης Πανάς εμπνεύσθηκε από τις ιδέες του Τζουζέπε Ματσίνι, του Γάλλου μπλανκιστή Γκουστάβ Φλουράνς και την Παρισινή Κομμούνα. Δεν ήταν σοσιαλιστής με τη μεταγενέστερη έννοια του όρου, πόσο μάλλον αναρχικός ή αντιεξουσιαστής. Παρ’ όλα αυτά, μπορούμε να πούμε ότι υπήρξε ριζοσπάστης αγωνιστής, επαναστάτης, φανατικός πολέμιος κάθε τυραννίας και εκμετάλλευσης, από τους βασικότερους συντελεστές στη διαμόρφωση, προώθηση και διεύρυνση των επαναστατικών ιδεών στον τότε «ελλαδικό» χώρο.

Αυτοκτόνησε στις 30 Σεπτεμβρίου 1896 στην Aθήνα, αρκετά φτωχός και εξαθλιωμένος, ξεχασμένος από τους παλαιούς συντρόφους και συνεργάτες του.

Δημοκρατική Ανατολική Ομοσπονδία

Η Δημοκρατική Ανατολική Ομοσπονδία ιδρύθηκε το 1865 στο Βελιγράδι και βασικό αντικείμενό της ήταν η προετοιμασία και δημιουργία των συνθηκών εκείνων που θα επέτρεπαν τη συγκρότηση βαλκανικής ομοσπονδίας, με βάση την αρχή «Ισονομία - Ισοτιμία – Ισοπολιτεία». Ήταν μια φεντεραλιστική οργάνωση που περιελάμβανε στους κόλπους της με ισότιμη συμμετοχή Αλβανούς, Αρμένιους, Βούλγαρους, Έλληνες, Μαυροβούνιους, Ρουμάνους, Σέρβους και Τούρκους. Τα μέλη δε της κάθε τοπικής ομάδας της Ομοσπονδίας ήσαν επίλεκτα μέλη της κάθε τοπικής κοινωνίας. Τις θέσεις της εφημερίδας εξέφραζε, αρχικά, η σερβική φιλελεύθερη εφημερίδα «Vidov Dan», αλλά από τον Αύγουστο του 1869 επίσημο όργανο της Ομοσπονδίας έγινε η εβδομαδιαία γαλλόφωνη εφημερίδα «La Confederation Orientale» («Η Ανατολική Ομοσπονδία»), με έδρα την Γενεύη και διευθυντή τον Ανδρέα Κουμανούδη.

Η Δημοκρατική Ανατολική Ομοσπονδία είχε ομοιότητες με αντίστοιχες μασονικές και καρμποναρικές μυστικές οργανώσεις της ίδιας σχεδόν εποχής, αλλά και αρκετή συγγένεια με τις απόψεις του υπέρμαχου της ιταλικής ενοποίησης Ματσίνι, με τον οποίο είχε και επαφές. Άλλωστε, ο Ματσίνι είχε προτείνει τη συγκρότηση ανατολικής ομοσπονδίας με ανατολικά σύνορα την Κιλικία και την Κύπρο, στην οποία η Ελλάδα θα κατείχε ηγετική θέση. Βασικά, τα μέλη της Δημοκρατικής Ανατολικής Ομοσπονδίας αγωνίζονταν για τη συγκρότηση μιας ομοσπονδίας αυτόνομων βαλκανικών κρατών, προσεγγίζοντας τις ανάλογες ιδέες των Σαιν Σιμόν και Προυντόν. Επιπλέον, μέλη της οργάνωσης ήσαν επηρεασμένα και από τις ιδέες των Μαρξ και Μπακούνιν.

Ο Πολιτικός Σύλλογος «Ρήγας» ήταν το ελληνικό τμήμα της Ομοσπονδίας, με εκφραστικό όργανο την ομώνυμη εφημερίδα, της οποίας διευθυντής ήταν ο Παναγιώτης Πανάς, αναμφισβήτητα η σημαντικότερη ίσως προσωπικότητα της οργάνωσης. Άλλα σημαντικά στελέχη του «Ρήγα» ήταν ο σοσιαλιστής βουλευτής Ρόκκος Χοϊδάς, ο δικηγόρος, λογοτέχνης και επίσης βουλευτής Ανδρέας Ρηγόπουλος, ο Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, ο βουλευτής και αργότερα υπουργός Γεώργιος Φιλάρετος, ο δημοσιογράφος Τιμολέων Φιλήμων, ο διπλωμάτης Ανδρέας Κουμανούδης, ο Λεόντιος Οικονόμου και άλλοι. Ελληνικό τμήμα υπήρχε και στη Ρουμανία με προεξάρχοντες τους δημοσιογράφους, Θωμά Πασχίδη και Ζαχαρία Σαρδέλλη, εκδότες της εφημερίδας «Ίρις», που στις 16 Ιουνίου 1876 μετονομάσθηκε σε «Ίρις των Λαών της Ανατολής». Η οργάνωση απέκτησε επαφές με διάφορες επαναστατικές ομάδες και οργανώσεις των Βαλκανίων και της Ευρώπης.

Σύμφωνα με κάποιες πληροφορίες, ένας από τους βασικούς συντελεστές της ίδρυσης και δράσης της οργάνωσης αυτής ήταν και ο Έλληνας αναρχικός του Παρισιού Παύλος Aργυριάδης και, επίσης, ότι η Oμοσπονδία είχε αναπτύξει σχέσεις με την αναρχική ομάδα «La Social» («H Kοινωνία»), από το Mεξικό, της οποίας η σημαντικότερη φυσιογνωμία ήταν ο Έλληνας αναρχικός Πλωτίνος Pοδοκανάτης, μια από τις μεγάλες μορφές του αναρχικού κινήματος του Μεξικού το 19ου αιώνα.

Η δράση του «Ρήγα» δεν ήταν πάντα απρόσκοπτη και αρκετές ήταν οι διώξεις εναντίον των μελών του, αλλά κατόρθωνε πάντα να προσπερνά τέτοια εμπόδια επειδή τα περισσότερα από τα μέλη του, λόγω των θέσεών τους, είχαν άριστη πρόσβαση στον κρατικό μηχανισμό. Πάντως, παρά τις φεντεραλιστικές και σοσιαλιστικές επιδράσεις και δραστηριότητες του «Ρήγα» και της Δημοκρατικής Ανατολικής Ομοσπονδίας γενικότερα, οι περισσότεροι Έλληνες που συμμετείχαν σε αυτή εμφορούνταν και από ιδεολογήματα για την υπεροχή των Ελλήνων στην Ανατολή και δεν έχαναν την ευκαιρία να τα προπαγανδίζουν σε δημόσιες εκδηλώσεις της οργάνωσης και αλλού. Αλλά ο «Ρήγας» - ειδικά ο Πανάς - αποστασιοποιήθηκε από τη «Μεγάλη Ιδέα» που κυριαρχούσε τότε στα μυαλά και τις συνειδήσεις αρκετών Ελλήνων, ενώ υπήρξε και μια αυστηρή πολεμική κριτική εναντίον του κύκλου των Φαναριωτών και του ρόλου της ελληνικής Εκκλησίας στις βουλγαρικές επαρχίες. Ο Πανάς πίστευε ότι όλοι αυτοί αντιστρατεύονταν την ιδέα της διαβαλκανικής συνεννόησης και ομοσπονδιακής ενοποίησης.

Η εξέγερση στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, το καλοκαίρι του 1875, επεκτάθηκε και εξελίχθηκε σε παμβαλκανική εξέγερση εναντίον του οθωμανικού ζυγού. Στην εξέγερση αυτή ενεπλάκησαν οι λεγόμενες Μεγάλες Δυνάμεις. Τα μέλη της Δημοκρατικής Ανατολικής Ομοσπονδίας συμμετείχαν στην εξέγερση, αλλά δεν είναι ξεκάθαρο αν την οργάνωσαν επίσης. Πάντως, η Ομοσπονδία από τον Σεπτέμβριο του 1875 άρχισε να κυκλοφορεί επαναστατικές προκηρύξεις σε αρκετές βαλκανικές γλώσσες, καλώντας τους λαούς σε γενική εξέγερση εναντίον του οθωμανικού καθεστώτος. Η πιο γνωστή σήμερα από τις προκηρύξεις αυτές είναι η ακόλουθη:

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ

ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΛΑΟΥΣ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ

Αδελφοί,

Η σημαία της επαναστάσεως ανεπετάσθη εν Τουρκία, μέγα δε μέρος των αδελφών ημών αγωνίζεται ήδη εν Ερζεγοβίνη και Βοσνία υπέρ της ελευθερίας και του δικαίου.

Τις η τύχη αυτών;

Θα ίδωμεν και πάλι επαναλαμβανομένην της αιματοφύρτου Κρήτης την τραγικήν καταστροφήν; Θα κύψωσιν οι Ερζεγοβίνιοι και οι Βόσνιοι τον αυχένα, θραυόμενοι υπό το βάρος των κολοσσιαίων δυνάμεων ολοκλήρου αυτοκρατορίας, και επί των πτωμάτων αυτών θα ιδρυθή εκ νέου το απόλυτον κράτος αφορήτου και κτηνώδους δεσποτισμού; Ή θ’ αναδειχθώσι νικηφόρα τα όπλα αυτών και ο παρών κλονισμός, επιτεινόμενος και γενικευμένος, προώρισται να κατασυντρίψη τον σεσαθρωμένον θρόνον της οσμανικής δυναστείας;

Άδηλον έτι.

Αλλ’ αν η επανάστασις καταβληθή, αν επέλθη ο όλεθρος των επαναστάντων λαών, της συμφοράς ταύτης η ευθύνη εφ’ υμάς βαρύνει, λαοί της Ανατολής. Ναι, το κυριώτατον κατά της επαναστάσεως τραύμα θα επιφέρη, όχι η δύναμις του κρατούντος εχθρού, όχι ενέργειαι ξέναι και ύπουλοι πολιτικής κακοήθους και συμφέροντα ιδιοτελή εξυπηρετούσης, αλλ’ η απομόνωσις των επαναστατών επακολούθημα αναπόφευκτον του ενδοιασμού υμών εις το να εκδηλώσητε εναργώς τας προς τον αγώνα συμπαθείας σας, ον μη ν’ αναρρίψητε τον περί των όλων κύβον.

Είναι αληθώς λυπηρόν το θέαμα, όπερ παρουσιάζει η Ανατολή. Εν τω σκότει και τη αθλιότητι τυραννικωτάτου κυβερνητικού συστήματος, απαισίως γνωστού υπό το όνομα Οθωμανική Αυτοκρατορία, λαός αντιπροσωπεύων την βίαν και την στασιμότητα, εμφορούμενος υπό των οπισθοδρομικών ιδεών εποχών παρωχημένων, αναγνωρίζων ως θείον νόμον το Κοράνιον, τον κώδικα τούτον της κατακτήσεως και του αίματος, και εις της αυθαιρέτου θελήσεώς του το κράτος υπάγων τα ιερά και αναφαίρετα ατομικά δικαιώματα, λαός χαύνος, αμαθής, εξηχρειωμένος, κατεστραμμένος οικονομικώς, και εις καθολικήν κυβερνητικήν και κοινωνικήν παραλυσίαν διατελών, δεσπόζει λαών νοημόνων, εργατικών, ασπαζομένων μετά στοργής τας δημοκρατικάς του Ευαγγελίου αρχάς, δι’ ών αναγνωρίζεται η απόλυτος του ατόμου ελευθερία, βάσιν έχουσα την ηθικήν, λαών εργασθέντων άλλοτε υπέρ της προόδου και νυν γοργώ και θαρρούντι βήματι βαδιζόντων προς εύελπι και κρείττον μέλλον. Διατί;

Διατί οι πλήρεις ζωής και μέλλοντος δούλοι λαοί, ισχυροί καθ’ εαυτούς, ισχυρότατοι και ακατάβλητοι εν κοινή συμπράξει, δεν καταρρίπτουσι το καθεστώς το αποκτηνούν, όπως επί των ερειπίων ανεγείρωσι το φωτεινόν της ελευθερίας και της προόδου οικοδόμημα; Διατί δεν κατορθούσι να διαχύσωσι την ευημερίαν και την χαράν εις τας εκτεταμένας χώρας, ας διά του αίματος των αρδεύουσι, και εν αις σήμερον εργάζονται, τυραννούμενοι, ταλαιπωρούμενοι, πάσχοντες, όπως διά της εργασίας των κορέσωσι την απληστίαν διεφθαρμένων δεσποτών;

Διότι ουδέποτε από κοινού ειργάσθησαν. Διότι τας εξεγέρσεις αυτών, μονομερώς πάντοτε γενομένας, ηδυνήθη να καταπνίξη η συγκεντρωμένη των κρατούντων δύναμις.

Συμφέροντα αντίθετα και συγκρουόμενα δεν χωρίζουσι τους λαούς της Ανατολής. Ουδείς επιζητεί να δεσπόση επί του άλλου, ουδ’ εις την κατάκτησιν των χωρών αλλήλων αποβλέπουσιν. Έκαστος των λαών τούτων επιδιώκει, και οφείλει να επιδιώκη, την απελευθέρωσιν και την εν ελευθερία ανάπτυξίν του. Αλλ’ ο σκοπός ούτος ουδέποτε θέλει επιτευχθή δι’ ενεργειών μεμονομένων· η επιτυχία εξαρτάται εκ της κοινής συμπράξεως. Τούτο οφείλουσι να το εννοήσωσι καλώς οι λαοί της Ανατολής. Ας ενωθώσι, και εσώθησαν. Εις την μεγάλην ένωσιν αυτών τις θα δυνηθή ν’ αντιταχθή; Η ελευθερία ανήκει αυτοίς φυσικό δικαιώματι και αι χώραι της Ευρωπαϊκής Τουρκίας ιστορικώ. Θα σταματήσωσι την πορείαν αυτών, εχόντων επί της σημαίας των αναγεγραμμένα το δίκαιον και την πρόοδον, και δεν θα συντριβώσιν εις την πρώτην σύγκρουσιν οι διέποντες νυν τας τύχας και καταπατούντες την ελευθερίαν των;

Αλλά, μοίρα απαισία! αντί ειλικρινούς ενώσεως δυσπιστία πάντοτε και μίση πολλάκις υπεισέδυσαν μεταξύ των αδελφών λαών της Ανατολής· απέναντι του γενικού συμφέροντος, απέναντι της κοινής σωτηρίας αντετάχθησαν αντεγκλήσεις μικρόλογοι, και εψιθυρίσθησαν σχέδια ποταπών αντεκδικήσεων· πάθη, άτινα εξευτελίζουσι και τα άτομα, αν εις την καρδίαν των εισχωρήσωσι, πολλώ δε μάλλον τους λαούς, ους αποκτήνουσι και καταστρέφουσι.

Τις υπέθαλψε τα πάθη ταύτα; Τις ενέσπειρε την διχόνοιαν μεταξύ λαών αδελφών, προς τον αυτόν τεινόντων σκοπόν; Τις αναζητεί τα ίδια του συμφέροντα, εν τη καταστροφή των συμφερόντων των ανατολικών λαών;

Είναι ανάγκη να τον καταδείξωμεν;

Δυσπιστείτε, λαοί της Ανατολής, δυσπιστείτε και φυλάττεσθε από της δυνάμεως εκείνης, δι’ ήν η λύσις του ανατολικού ζητήματος έγκειται εν τω σφετερισμώ των χωρών σας. Από της δυνάμεως, ήτις χθες περιπτυσσομένη τους Έλληνας και διά της ιδέας του ομοθρήσκου σαγηνεύουσα αυτούς, εκίνησε τοσούτους εσωτερικούς περισπασμούς, επήνεγκε της Κρήτης την υποδούλωσιν, του πρωτοκόλλου της συνδιασκέψεως, την υπογραφήν και την διάσπασιν της εκκλησιαστικής ενότητος· ήτις σήμερον εγκολπούται τα σλαυικά εν τη Ανατολή φύλα, την ιδέαν του ομοφύλου προβάλλουσα, όπως απομυζήσασα αυτά, τα εγκαταλείψη αύριον ανίσχυρα και αποτεθαρρημένα, αν δεν τα απορροφήση και συγχωνεύση εν εαυτή, ως απερρόφησε την ρωμουνικήν Βεσσαραβίαν. Από τις δυνάμεως, ήτις υποδούλους έχουσα εν τω απεράντω κράτει της λαούς γερμανικούς, σκανδιναυικούς, ρωμουνικούς, πολωνικούς, τουρκικούς κλπ, θωπεύει τα γενναία όνειρά σας, και υπισχνείται υμίν ελευθερίαν, εκείνη, ήτις εις τα ίδια τέκνα δωρείται το κνούτον και την Σιβηρίαν!

Λαοί της Ανατολής!

Κινήθητε σεις και εν τη αυτενεργεία θα εύρητε την σωτηρίαν σας. Μη επαφίεσθε εις την μέριμναν ισχυρών δήθεν προστατών. Έκαστος ρυθμίζει τας ενεργείας του προς τα συμφέροντά του, και τα συμφέροντα των ξένων σπανιώτατα θα ευρεθώσι συμβαδίζοντα προς τα ιδικά σας. Μη φοβείσθε την αντίπραξιν κραταιών δυναστών: η εποχή των βασιλέων, η βασιλεία των αδικειών και των καταπιέσεων παρέρχεται πλέον, και υποβώσκει η ημέρα της βασιλείας των λαών, της βασιλείας του δικαίου και της ελευθερίας. Οι εμπορικοί υπολογισμοί δεν δύνανται εις το εξής να επιδρώσιν επί της τύχης των καταδυναστευομένων, ουδείς δε θα ίδη άνευ συγκινήσεως τους αγώνας και τα παθήματα των λαών εν μέσω του πλημμυρούντος πολιτισμού και υπό την επήρρειαν των φωταυγών ιδεών των καθ’ ημάς χρόνων, ζητούντων να ανακτήσωσι τα έμφυτα δικαιώματά των, ων απεστέρησεν αυτούς η βία και η κατάκτησις.

Έλληνες, Αλβανοί, Σέρβοι, Ρωμούνοι, Βούλγαροι, φυλαί ελληνικαί, λατινικαί, ταταρικαί, όσαι κατοικείτε τας ευρείας χώρας, τας περιλαμβανομένας μεταξύ των τριών θαλασσών, του Ευξείνου, της Μεσογείου και της Αδριατικής, και εκτεινομένας από των Άλπεων και των Καρπαθίων μέχρι της Κρήτης και της Κύπρου, ενωθήτε! Εν τη ενώσει έγκειται η ισχύς και το συμφέρον σας. Κλείσατε τα βιβλία του παρελθόντος· ας παύσωσιν αι δολοφονούσαι το μέλλον σας αντεγκλήσεις! Ενωθήτε! Αποτινάξατε τον επιβαρύνοντα τον τράχηλόν σας ζυγόν και υπό την σημαίαν της ελευθερίας ανιδρύσατε δημοκρατικήν ομοσπονδίαν, ήτις και μόνη δύναται να εξασφαλίση το μέλλον της Ανατολής. Εν αυτή έκαστος υμών δύναται ελευθέρως να ρυθμίζη τα εσωτερικά του συμφώνως προς τον χαρακτήρα και τας παραδόσεις αυτού, πάντες δ’ ομού αδιάσπαστοι και ισχυροί να χωρήτε εις εκπλήρωσιν του μεγάλου υμών προορισμού. Ευρύ και αναπεπταμένον θα εκτυλιχθή στάδιον εις την ευγενή πάντων άμιλλαν. Οι λαοί της μικράς Ασίας παρ’ υμών αναμένουσι την ελευθερίαν και την ανάπλασίν των. Και τις οίδεν εάν δεν είσθε σεις οι προωρισμένοι εν απωτέρω μέλλοντι να φέρητε τον πολιτισμόν και την αναγέννησιν και εις την μέσην Ασίαν, όπου άλλοι πειρώνται ήδη ν’ αντικαταστήσωσι τον άξεστον ασιανόν δεσποτισμόν διά δεσποτισμού ευρωπαϊκού, ήτοι επιτηδειότερον ωργανισμένου, και διά τούτο βαρυτέρου και αποτροπαιοτέρου.

Λαοί της Ανατολής!

Το Μέλλον της πατρίδος κείται εις τας χείρας σας. Σεις οφείλετε να λύσητε το ανατολικόν ζήτημα, συμφώνως προς τας αρχάς της ελευθερίας και της προόδου, συμφώνως προς τα καλώς εννοούμενα συμφέροντά σας, και να ματαιώσητε τας σκευωρίας των εχθρών σας.

Εργασθήτε ηνωμένοι και θα επιτύχητε.

(Εκ της Κεντρικής Επιτροπής)

Η προκήρυξη δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Εργάτης» του Παναγιώτη Πανά (στο τεύχος 9, 24 Σεπτεμβρίου 1875, σελ. 1-2) και αναδημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Σπάρτακος» (αριθ. 1, Αθήνα, Ιανουάριος 1928).

Ο «Εργάτης» υπήρξε η μόνη ελληνική εφημερίδα η οποία χαρακτήρισε «δημοκρατική επανάσταση» την επανάσταση στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Πριν δημοσιεύσει την προκήρυξη που παρατέθηκε, είχε προτείνει να οργανωθεί επιτροπή η οποία θα έστελνε βοήθεια στους εξεγερμένους. Στις 17 Σεπτεμβρίου 1875, η εφημερίδα αναδημοσίευσε από εφημερίδα της Γενεύης άρθρο για την ένωση των βαλκανικών λαών, μερικά αποσπάσματα του οποίου είναι τα ακόλουθα:

«…Η μεταξύ των λαών αυτών (σ.σ. των βαλκανικών λαών) συνεννόηση θα επέλθει: σήμερον, μετά δέκα έτη, μετά ένα αιώνα… αδιάφορον.

Η Παραδουνάβιος Ομοσπονδία ή η της Ανατολικής Ευρώπης θα πραγματοποιηθεί.

Αυτή θα πραγματοποιηθεί εις πείσμα των συνθηκών και των πρωτοκόλλων, εις πείσμα της Αυστριακής ή της Ρωσσικής επεμβάσεως, εις πείσμα και αυτών έτι των θρησκευτικών αρχηγών των παροχθίων χωρών…

Η Παραδουνάβιος Ομοσπονδία θα πραγματοποιηθεί καν διαρραγώσι τα αντιδραστικά όργανα, οι διπλωμάται και οι οπαδοί του καθεστώτος πολιτικοί».

Στην υπ’ αριθ. 10 έκδοσή του ο ¨«Εργάτης» γράφει ανάμεσα στα άλλα:

«Δημοσιεύσαντες εν τω προηγουμένω του «Εργάτου» φύλλω την προς τους ανατολικούς λαούς προκήρυξίν της υπό το όνομα «Δημοκρατική Ανατολική Ομοσπονδία» γνωστής εταιρείας, συμμεριζόμεθα ταύτην πληρέστατα, καθόσον και ημείς φρονούμεν ότι το πολυθρύλητον ανατολικόν ζήτημα πρέπει να λυθή, ουχί υπό ταύτης ή εκείνης της δυνάμεως, αλλ’ υπ’ αυτών τούτων των ενδιαφερομένων ανατολικών λαών, εν πνεύματι ομονοίας και αδελφότητος των εργαζομένων.»

Και τονίζει το ίδιο άρθρο για τη Δημοκρατική Ανατολική Ομοσπονδία:

«Το έργον αυτής είναι δύσκολον. Έχει να παλαίση κατά ραδιουργιών της διπλωματίας…

Έχει να παλαίση κατά των μηχανορραφιών των ρασοφόρων, οίτινες εν τη αναπλάσει της Ανατολικής τον τάφον αυτών διορώσιν…»

Πιθανότατα, η Ομοσπονδία διαλύθηκε το 1880 και τα μέλη της δεν συμμετείχαν στις δραστηριότητες της Ανατολικής Ομοσπονδίας του Λεωνίδα Βούλγαρη που δημιουργήθηκε αργότερα ούτε και η εφημερίδα της οργάνωσης είχε σχέση με την ομώνυμη εφημερίδα της νέας οργάνωσης. Η διάλυση του «Ρήγα» και της Ομοσπονδίας ήταν μάλλον αποτέλεσμα της αδυναμίας τους να παρέμβουν ενεργότερα στα πολιτικά πράγματα και να αποτελέσουν πολιτικό δημοκρατικό κόμμα, κάτι που προωθούσαν ο Χοϊδάς και ο Φιλάρετος.

Συνεχίζεται